Van graspollen tot kruissteekjes om op te bidden

Iedereen die ooit het Verenigd Koninkrijk bezocht kent ze wel: de met kruissteken bedekte bidkussens in Anglicaanse kerken. Lady Elizabeth Bingham (83) weet alles over deze ‘kneelers’ en schreef er pas een boek over. Nodig, want de originele stukken én hun verhalen dreigen te verdwijnen.

“Ken je het verhaal over de apostel Jakobus de Meerdere? Die bad zoveel op stenen vloeren dat hij dikke eeltplekken op zijn knieën ontwikkelde, net als een kameel.” Elizabeth lacht. De telefoonlijn kraakt ietsje mee, vanuit haar dorp nabij Hay-on-Wye in Wales. “Zover wil de gemiddelde gelovige niet gaan. In de kerk knielden het volk eeuwenlang op gedroogde graspollen. Daarna volgden met stro gevulde poefjes, maar ja, daar nestelden ook graag muizen in. Met het latere kunstleer had je daar geen last meer van. Hier in de Anglicaanse kerken hier raakte uiteindelijk het geborduurde bidkussen, de kneeler, in zwang. Daar zit een hele geschiedenis achter.”

Verlegen Sybil

“Begin jaren 1930 kreeg kunstenares Sybil Blunt de opdracht om bid- en zitkussens te ontwerpen voor de banken in het koordeel van de Kathedraal van Winchester, in Zuid-Engeland. Op de kussens beeldde ze hoogtepunten van de geschiedenis van Winchester uit. Zo ontstonden de eerste bidkussens met een uniek en lokaal karakter. Sybils vriendin Louisa Pesel stuurde de training en het toezicht op de borduursters aan. Allemaal vrijwilligers. Ken je de roman A Single Thread (Nederlandse titel: Een losse draad) van Tracy Chevalier? Dat draait om een van de borduursters, maar verder komt alleen Louisa voorbij. Sybil blijft volslagen onzichtbaar. Zo’n schande, want zij was de ontwerpster, getalenteerd, maar ook verlegen. Het basismateriaal was toen en is nog steeds canvas en wol. Die zijn ijzersterk en kunnen samen wel 200 jaar mee. Vrijwel al het werk is in kruissteek. Avontuurlijker borduursters gebruiken ook wel platsteken, petit point en Franse knopen.”

Britse parochies

Elizabeth vertelt verder: “De kussens in Winchester werden algemeen bewonderd. In meer en meer Britse parochies gingen borduursters aan de gang. Het werd een volkse borduurbeweging. Alleen in Anglicaanse kerken, niet in katholieke. Ik heb daar wonderlijk genoeg nooit zo’n kussen gezien. Tijdens de Tweede Wereldoorlog moesten de handwerksters zich noodgedwongen beperken tot reparaties, maar daarna kwam de productie van nieuwe kussens weer gestaag op gang. De kroning van koningin Elizabeth in 1953 en de gelijktijdige opleving van de economie hielpen daarbij. De Chelsea Old Church in Londen was een van de eerste kerken die met een bidkussensproject begon. Dat resulteerde in honderden bidkussens. Lancaster Priory in het noorden is ook een belangrijke bezienswaardigheid. De 14^e-eeuwse stoelen in het koor werd in de jaren 1960 van magnifieke kussens voorzien, die aan de ene kant het leven van Maria verbeelden en aan de andere kant Jezus in haar baarmoeder en aan het kruis. Net als in Winchester waren ze ontworpen door kunstenaars en écht textielkunst.”

Votiefgeschenk

“Bij de volkskunst kon de creativiteit wisselen. De makers ontwierpen de bidkussens zelf, maar ze waren stuk voor stuk wel origineel. Uit de geborduurde afbeeldingen spreekt niet alleen devotie, maar ook het lokale dagelijks leven. De meest uiteenlopende thema’s komen voorbij. Van boeren op het land tot nucleaire energiecentrales, van uien tot vogels. De gewoonste vogels, niet de zeldzame. In Hereford Cathedral, in West-Engeland, verschenen fraaie kussens voor de koorknapen met dierfiguren zoals vlinders, slangen, roodborstjes en kikkers. Dan hadden ze iets om zich mee te amuseren tijdens de preek. Die konden nogal lang duren vroeger. In Wales waren de borduursters dol op draken. De vlag van Wales is groen-wit met een rode draak. Mensen konden een kussen met een heel bijzondere bedoeling borduren. Vrouwen én mannen. Veteranen borduurden bijvoorbeeld een kussen ter nagedachtenis aan een gesneuvelde maat. Dat wilden ze per se zelf doen. In Oxfordshire zag ik kussens met onderzeeërs of insignes van de marine. Een kussen kon ook een votiefgeschenk zijn. Dus een offer voor of na vervulling van een wens. Iemand kon één of meerdere kussens borduren. Sommigen kregen echt de smaak te pakken.”

Goedkope kerstkaarten

“Hoe ik deze kennis vergaarde? Halverwege mijn twintigste woonde ik in Londen en daar moesten we binnen de kerkcongregatie van All-Hallows-by-the-Tower iets verzinnen om geld in te zamelen. Ik kwam toen met het idee om net als elders bidkussens te gaan borduren. Het is eenvoudig te doen voor iedereen. Ik ben zelf ook een amateur, maar verzamelde in de loop der jaren foto’s van kussens in kerken door Engeland en Wales. Ik kan origineel werk onderscheiden van kussens uit borduurpakketten. Die laatste verafschuw ik echt. Ze komen van commerciële bedrijven die veel adverteren. Ze zijn veel te duur en hebben geen lokale waarde. De ontwerpen zijn als die van goedkope kerstkaarten. De kleine handwerkzaken in de dorpen gaan eraan kapot. De vaklieden daar adviseerden over hun canvas en wol, de kleuren. Helaas hebben veel kerken die niet-creatieve kussens wel in huis. Hopelijk doen ze ze weg. De kneelers waar ik het over heb zijn uniek, met een local touch, die moeten we bewaren.”

Tegenwicht

“Om tegenwicht te bieden aan de rotzooi ben ik foto’s op mijn speciale website gaan plaatsen en nu is er ook mijn boek over Kneelers. De voorbeelden uit kerken door het hele land moeten als inspiratie dienen. Verder geef ik tips voor het borduren. Allemaal ter aanmoediging. Zo ingewikkeld is het niet. Je hoeft niet de skills te hebben die nodig zijn voor het zeer verfijnde werk van de Royal School of Needlework. Uit de kussens spreekt de lokale geschiedenis. Die is het behouden meer dan waard. Helaas is niet iedereen daarvan overtuigd, ook de geestelijken niet. Tegenwoordig dienen kerken meerdere doelen, ook niet religieuze. Dan is het makkelijker om plastic stapelstoelen te hebben. Er wordt sowieso minder geknield. De originele kneelers gaan dan weg. Brocaat op zijde dat over het altaar hangt zou nooit weggedaan worden, maar wol op canvas heeft minder de interesse. Hoe dan ook, de apostel Jakobus de Meerdere zou ons er vast aan willen herinneren dat bidden belangrijker is dan al die frivoliteiten.”

Elizabeth Bingham, Kneelers. The Unsung Folk Art of England and Wales, 2023, Londen: Penguin/Chatto & Windus, ISBN 9781784743963. Website: parishkneelers.co.uk

Deze blog verscheen eerder als artikel in Handwerken zonder Grenzen, nummer 237, 2023.
_______________________________________________________________________________________________________________
Deze blog bevat affiliate links.