Rubens op de Camino de Santiago in Antwerpen

Spreek je over Antwerpen dan heb je het over Rubens. In de Vlaamse stad kun je niet om de schilders erfenis heen. Wie ooit de Camino de Santiago via Antwerpen wandelt of fietst, komt hem ook zeer nadrukkelijk tegen. Peter Paul Rubens ligt begraven in de Sint-Jacobskerk, een eeuwenoude statie- en stempelpost voor pelgrims onderweg naar Santiago de Compostela. Rubens schilderde tal van religieuze taferelen, maar had hij speciaal iets met de apostel Jacob?

Barokschilder Rubens (1577-1640) woonde en werkte het grootste gedeelte van zijn leven in Antwerpen. Hij beleefde turbulente tijden. Het stof van de 16^e-eeuwse beeldenstorm in Antwerps calvanistische periode begon neer te dalen en katholieken in de Nederlanden konden weer openlijk hun geloof belijden. De stad Antwerpen beleefde een economische bloeiperiode en werd een belangrijk kunstcentrum. Rubens werk maakte grote faam. De katholieke kerk was een van zijn grootste opdrachtgevers. Hij kreeg onder meer prestigieuze opdrachten voor de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, nu UNESCO Werelderfgoed. Zijn vier schilderijen daar zijn nog altijd de bekendste van de stad en er komen jaarlijks stromen toeristen op af: De Tenhemelopneming van Maria, De Kruisoprichting, De Kruisafneming en De Verrijzenis van Christus. Het eerste altaarstuk vormt ook het fantastische decor van de Mariaprocessie die nog elk jaar op 14 augustus, de vooravond van Maria Hemelvaartsdag, gehouden wordt.

MARIA HEMELVAART IN ANTWERPEN
15 augustus, het feest van Onze-Lieve-Vrouw Tenhemelopneming, is een vrije dag in heel België, maar anders dan in de rest van het land is het in Antwerpen dan ook Moederdag. Dat komt omdat Maria, zeg maar de Moeder aller Moeders, de beschermheilige van de stad is en er Onze-Lieve-Vrouwe van Antwerpen heet. Al in de avond van 14 augustus wordt haar eer betoond. Een Mariabeeld in prachtgewaad wordt in processie de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal uitgedragen. Notabelen uit de gemeenten en provincie, tal van geestelijken en natuurlijk de bisschop gaan voorop. Voor de processie begint, kan nog luid muziek klinken uit de cafés rond de kathedraal, maar ten tijde van de processie vallen de speakers overal stil. Waarschijnlijk vanwege een verordening, maar het maakt het Ave Maria-gezang dat dan weerklinkt nog indrukwekkender. Bijzonder zijn ook de lofliederen die speciaal voor de Antwerpse Maria zijn geschreven. Op 15 augustus zelf zijn er ook nog vieringen in de kathedraal.

Heiligen met sixpack

Alhoewel Bijbelse verhalen en motieven voor Rubens zeker een inspiratiebron waren en zijn religieuze werken moeilijk te begrijpen zijn zonder enige kennis van de Bijbel of het christendom, was de schilder absoluut breder geïnteresseerd. Behalve een workaholic was hij een intellectueel, stoïsch filosoof, diplomaat, kunstverzamelaar en – handelaar. Elke bezoeker van het Rubenshuis in Antwerpen krijgt via de audioguide de vraag voorgeschoteld waarom zijn binnenplaats en tuin niet vol heiligenbeelden staan. In plaats daarvan treft men er vele Romeinse goden. Binnen is zelfs het ronde deel van het Roomse Pantheon half nagebouwd, compleet met lichtoog in de koepel. Er zit een heel verhaal aan vast. Na zijn leertijd verbleef Rubens acht jaar in Italië en daar raakte hij nooit meer van los. Hij bleef voortdurend heimwee houden en nam zelfs een Italiaanse naam aan: Pietro Paolo Rubens. Zijn fascinatie met de kunst van de Romeinse oudheid en de Italiaanse renaissance integreerde hij in een geheel nieuwe kenmerkende stijl in zijn schilderwerk. Bijbelse vrouwen zoals Maria en vrouwelijke engelen werden typisch Rubiaans, welgevormd. Mannelijke heiligen kregen een sixpack, naar het voorbeeld van Griekse en Romeinse beelden. Spieren stonden in Rubens’ tijd niet alleen symbool voor mannelijkheid, maar ook voor goedheid. Het Rubenshuis oogt al met al als een Italiaanse palazzatto, een klein stadspaleis.

Sint-Jacobskerk

Rubens was zonder meer een rijk en vooraanstaande burger van Antwerpen en daar stond hij zich ook graag op voor. Na zijn dood werd hij te ruste gelegd in de Sint-Jacobskerk in Antwerpen. Het hoofdaltaar van de Sint-Jacobskerk, van de hand van Artus Quellinus de Jonge, is een eerbetoon aan de apostel Jacob de Meerdere. Een troon waarop God zetelt staat onder een baldakijn in de vorm van een grote houten Sint-Jacobschelp. De Sint-Jacobsschelp is hét symbool van de pelgrimage naar Sint Jacob. De Antwerpse Sint-Jacobskerk is al eeuwenlang een belangrijke stopplaats voor pelgrims onderweg naar Santiago de Compostela. Daar in Noord-Spanje ligt volgens de legende Sint Jacob begraven. Waarom kwam Rubens juist naar deze kerk? Menig hedendaagse pelgrim zal het zich tijdens zijn bezoek afvragen, staande voor de grafplaat, net voor de ingang van de Rubenskapel. In de crypte onder de grafplaat liggen meerdere leden van de familie Rubens samen met de grootmeester begraven. De crypte is niet toegankelijk, maar pentekeningen van zijn vermeende skelet zijn onder glas in een vitrine te bewonderen.
Zover bekend had Rubens geen speciale band met Sint Jacob, meer wél met de Sint-Jacobskerk. Tussen ca. 1500 en 1800 was het de parochiekerk van de gefortuneerde burgers van de stad. Overigens stemde Rubens pas op zijn sterfbed in met de bouw van de kapel over zijn graf. Hij gaf zelfs aanwijzingen voor de inrichting ervan. Het schilderij Madonna omringd door heiligen van Rubens hand hangt boven het altaar in de kapel, maar de kerk moet het helaas zonder Rubens schilderij Jakobus de Meerdere doen. Dat hangt in Madrid, in het Museo del Prado. Rubens vervaardigde dit portret als onderdeel van een serie van alle apostelen, in opdracht van de hertog van Lerma, staatsman en favoriet van Filips III van Spanje, in 1610.

Rubensroutes

Natuurlijk hoef je niet de camino te lopen om een goede indruk van Rubens sporen in Antwerpen te krijgen. Zo is er ook de Rubenswandeling, die je aan de hand van de speciale Rubens-wandelgids kunt doen. Saillant detail: je ontdekt het leven van Rubens en zijn tijdgenoten aan de hand van hun zeven hoofdzonden en zeven deugden. In het 16^e– en 17^e-eeuwse Antwerpen werd alles in het leven getoetst aan zulke waarden, voor mensen een houvast in woelige periodes. In totaal doe je zo veertien locaties aan, met boeiende verhalen en weetjes. Natuurlijk kom je langs Rubens’ standbeeld op de Groenplaats en maak je ook een stop bij de Sint-Carolus Borromeuskerk aan het Hendrik Conscienceplein. De kerk is een typisch product van de Contrareformatie, waarin de katholieke Kerk probeerde met pracht en praal het volk weer aan zich te binden en waarin de jezuïeten een leidende rol speelden. Dat lukte aardig, want 17^e-eeuwers noemden de barokkerk ‘een hemel op aarde’ en ‘het achtste wereldwonder’. Het is de Rubenskerk bij uitstek, want Rubens speelde naast de jezuïeten een belangrijke rol bij de bouw van de kerk. Hij had als schilder-decorateur-architect een hand in de toren, de voorgevel, het hoogaltaar, het plafondstucwerk en de Mariakapel. Een brand in 1718 vernielde helaas zijn 39 plafondschilderingen en enkele schilderijen verdwenen naar elders, maar boven het Sint-Jozefaltaar prijkt gelukkig het werk De Terugkeer van de Heilige Familie uit Egypte dat Rubens rond 1620 schilderde. In 2017 kwam het na 240 jaar afwezigheid terug.
Een tweede Rubensroute is de Wandeling Rubens Achterna, die op de gratis Antwerp Museum App staat. Je gaat op ontdekkingstocht langs de lokale kerken en ontdekt hun sterke band met Peter Paul Rubens.

WAAR LOOPT DE CAMINO DE SANTIAGO IN ANTWERPEN?
In het centrum kom je ze al snel tegen: koperen jacobsschelpen in het plaveisel. Ze liggen op het traject van de Via Brabantica, een van de Vlaamse aanlooproutes naar Santiago de Compostela in Noord-Spanje. Net als vele andere steden langs de Camino de Santiago faciliteert Antwerpen de vermoeide pelgrim met deze bewegwijzering door de stad. Loop je eenmaal in het centrum, in de richting van de Onze-Lieve-Vrouwe-kathedraal (niet te missen, met zijn 123 meter het hoogste gotische gebouw van de Lage Landen) dan kom je vanzelf door de Pelgrimstraat, hoe passend! Let daar vooral op het straatnaambord naast een reclameuiting van Duvel, een bekend Vlaams bier dat naar de duivel verwijst, in de regel niet de favoriete compagnon van de devote mens. Natuurlijk kom je op tal van punten ook Mariabeelden op gevelhoeken en andere bezienswaardigheden tegen. Wie wil kan nog een omweggetje naar het Begijnhof maken of anders na de kathedraal meteen doorsteken naar de Sint-Jacobskerk. Pelgrims met een credencial (pelgrimspaspoort) kunnen daar een stempel bij de ontvangstbalie halen. De weg voert daarna naar de pelgrimsherberg in het Sint-Julianusgasthuis. Van oudsher stoppen pelgrims in Antwerpen daar om op krachten te komen en te overnachten. Wie tegenwoordig net iets chiquer maar toch in religieus erfgoed wil zitten, kiest voor August en Botanic Sanctuary Antwerp, beide hotels in voormalige kloosters en ook gunstig centraal gelegen.

Cafés in relistijl

Even uitrusten tijdens je Rubens-op-de-caminowandeling? Doe dat dan in stijl! Rubens dronk met mate maar Antwerpenaren in zijn tijd pakten ook heus al graag meer dan één biertje. Antwerpen kent tal van cafés die met hun namen verwijzen naar katholieke instituties of vertellingen. ’t Paters Vaetje of Den Engel zijn zomaar wat willekeurige voorbeelden. Toch is het vooral café het Elfde Gebod (Gij zult genieten) dat het werkelijk ver heeft geschopt met zijn religieuze connotatie. Het café staat afgeladen vol met religieuze beelden en onder hun wakend oog kun je helemaal losgaan aan de abdijbieren, maar er ook lunchen of dineren. Het is een kroeg naar het hart van menig toerist,
gevestigd naast de kerk (de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal), zoals dat in katholieke contreien hoort. Vlamingen zelf frequenteren de plek gelukkig ook nog genoeg. Ze halen daarbij rustig grapjes uit met de heiligen. Zo treffen we er eentje met een Lachoufe-kaboutermuts. Een beeld van Sint Jacob hebben we hier wonderlijk genoeg niet gevonden. Wel van Sint Rochus, die met de jacobsschelpen op zijn pelgrimsmantel vaak met de apostel wordt verward, maar van hem te onderscheiden is door de hond in zijn gezelschap en de wond aan zijn been. Tot slot is ook het motto van het café opvallend: ‘Whoever drinks beer, sleeps long. Whoever sleeps long, does not sin.’
Van andere orde, maar zeker ook fijn is Bistro De Plek, nota bene in de voormalige Sint-Janskapel, naast de sacristie in de Onze-Lieve-Vrouwekathedraal zelf. Binnen of op het terras kun je terecht voor een drankje, een kleine hap en een gezellige babbel. De Plek is een horeca-uitbating met Sociaal Talent, mensen met een afstand tot de gewone arbeidsmarkt.

RUBENS ANTWERPEN PRAKTISCH

Hoe kom je er?
Antwerpen is eenvoudig per trein te bereiken. Reis je in Nederland met NS-korting dan krijg je die met je internationale ticket ook gewoon tot aan de Belgische grens. Op het monumentale Centraal Station van Antwerpen sta je meteen in het centrum van de stad. Met de Antwerp City Card kun je door hele stad gratis gebruik maken van het OV en tal van kerken en musea bezoeken. Hij is eenvoudig digitaal te bestellen via visitantwerpen.be/citycard.

Toeristische informatie ter plekke
De bezoekerscentra van Visit Antwerpen vind je op het Centraal Station en op het Steenplein 1, langs de Schelde. Daar en in de MASshop (bij het Museum aan de Stroom) is onder meer de Rubens-wandelgids à 3,50 euro te koop. Let wel dat het Rubenshuis vanaf 9 januari 2023 voor een langdurige renovatie gesloten is. Pas in 2027, het jaar van Rubens’ 450^e verjaardag, verwelkomt het museum opnieuw publiek.

Nog meer kerkroutes
De Onze-Lieve-Vrouwekathedraal, de Sint-Carolus Borromeuskerk, de Sint-Jacobuskerk en nog ruim twintig andere (katholieke én niet-katholieke) godshuizen zijn ook aan te doen tijdens de bijzondere ‘Nacht van de Kerken’ die elk jaar in augustus van 19-23 uur plaatsvindt. Vrijwillige gidsen kun je dan het hemd van het hoofd vragen. Door het jaar heen is de wandeling langs vijf historische kerken een aanrader. Ook die kun je zelfstandig doen. Meer info op www.mkantwerpen.be.

______________________________________________________________________________________________________________

Deze blog is tot stand gekomen na een persreis van Visit Antwerpen en bevat affiliate links.