De wereld is een verhaal, het verhaal is een wereld. Interpretaties van orale heiligentradities uit Marrakech, Marokko
Zo luidt de prikkelende titel van mijn proefschrift waarop ik, Mariëtte van Beek, in 2003 promoveerde. Voor dit schrijfsel had ik een jaar lang onderzoek gedaan in Marrakech, de bekende toeristische hotspot in het zuiden van Marokko. Met mijn kennis van het Marokkaans-Arabisch en wetenschappelijke interesse in religie leerde ik Marrakech van een andere kant kennen.
Marrakech zelf wordt vaak vergeleken met het decor van de Duizend-en-een-nachtsprookjes, maar ik ging de stad pas echt begrijpen door zijn vele heiligenverhalen. Heiligen speelden een belangrijke rol in de Marokkaanse geschiedenis, en de voormalige koningsstad Marrakech raakte rap bezaaid met heiligengraven.
Een bekend lokaal spreekwoord luidt: "Bij elke stap ligt een heilige" en dat is ook bijna letterlijk zo. Sommige graven van vrome mannen en vrouwen liggen nu midden in drukke straten of op trottoirs, zoals Sidi Bou Jemaa en Lalla Zehra bent al-Kouch nabij de Koutoubia-moskee,en de onwetende reiziger loopt zo aan ze voorbij.
Op het beroemde plein Jemaa el-Fna brengen traditionele verhalenvertellers nog altijd verhalen over heiligen ten gehore en beheerders en pelgrims in de talloze heiligdommen eveneens.
Wat deed ik precies in Marrakech?
Tijdens mijn veldwerk nam ik eindeloos heiligenvertellingen op. Een aantal vragen intrigeerden me daarbij. Want wat betekenen deze verhalen tegenwoordig nog voor de bewoners van Marrakech? En verschilt hun betekenis ook per context? In mijn dissertatie ging ik op zoek naar de antwoorden.
Journalist Christiaan Weijts schreef eind september 2003 over mijn onderzoek in de Mare, het Leids universitair weekblad:
‘Marokkaanse heiligenlevens miskend door wetenschap’
Dankzij haar Marokkaanse schoonfamilie had Mariëtte van Beek gemakkelijk toegang tot het netwerk van verhalenvertellers. Deze week promoveerde de arabiste op de heiligenlevens die ze in Marrakech verzamelde.
In een van de tuinen van Marrakech ziet Sid-i Bel Abbas ergens een vijg liggen, die hij opeet. Gelijk heeft hij spijt: hij at iets dat niet van hem was. Om vergeving te vragen zoekt hij de eigenares op, Lalla Azzuna. Deze wil hem best vergeven, maar op één voorwaarde: dat hij met haar trouwt.
Dat klinkt heel uitnodigend, maar toch is er één probleem: ze is stokoud, blind en kreupel. De jongeman begrijpt echter dat hij geen keus heeft. Maar vóór het huwelijk voltrokken is, sterft de vrouw. Sid-i Bel Abbas erft haar tuin en bezittingen, maar gebruikt deze voornamelijk om de armen, blinden en kreupelen te helpen. Hij werd een heilige, en later stadspatroon van Marrakech.
Het is een van de vele verhalen over heiligenlevens die arabiste Mariëtte van Beek optekende tijdens haar veldwerk in Marokko. Eerder woonde Van Beek twee maanden in Marrakech om voor haar doctoraalscriptie onderzoek te doen naar de Zeven Patroonheiligen van de stad. Om deze verhalen aan te vullen ging ze gedurende haar promotieonderzoek opnieuw naar Marokko.
Ze had daarbij als voordeel dat als schoondochter van een Marokkaanse familie gemakkelijk toegang had tot het netwerk van verhalenvertellers. Met ruim vijftig uur videobandopnamen kwam ze terug.
De onderzoekster ziet een gebrek aan wetenschappelijke aandacht voor de heiligenlevens. Met name, vindt zij, veronachtzaamt de wetenschap de rol van de context waarin de verhalen functioneren, en de verschillende interpretaties die dit met zich meebrengt. ‘Door deze miskenning geven wetenschappers zichzelf meer vrijheden in het gebruik van heiligentradities en van hun interpretaties dan in wezen geoorloofd is.’
In haar proefschrift onderzoekt Van Beek op welke manieren Marokkaanse gelovigen orale tradities rond heiligen interpreteren en becommentariëren en door welke factoren deze interpretaties en commentaren worden ingegeven. Hiervoor leunt ze voornamelijk op de theoreticus Umberto Eco, die stelt dat betekenissen altijd in een complexe wisselwerking tussen vertolker en publiek tot stand komen.
Voor het verhaal van Sid-i Bel Abbas en de vijg blijkt bijvoorbeeld dat sommigen het gewoon als sprookje of bijgeloof beschouwen. Anderen zien het als historische levensbeschrijving, weer anderen zien er de verklaring in voor de armenzorg die nog steeds rond het heiligdom van Sid-i Bel Abbas plaatsvindt, en nog weer anderen wijzen op de mystieke symboliek: ontvankelijkheid is nodig om de genade van God te verkrijgen.
Van Beek gaat uitgebreid in op de herkomst van de verhalen, die veelal stammen uit het soefisme, een benaming voor een mystieke stroming binnen de islam die rond 1100 na Christus is ontstaan. Vervolgens analyseert ze de lezingen van vier verschillende interpretatoren over heiligenverhalen. Elk interpreteert de tekst anders, vanuit zijn eigen achtergrond. De promovenda laat zien dat het verschil maakt of het verhaal in een huiselijke situatie, in de werksfeer of bij een culturele bijeenkomst wordt verteld.
De eenvoud die op het eerste gezicht uit de verhalen spreekt is bedrieglijk, vindt de onderzoekster. ‘De heiligentradities bevatten in zeer wisselende mate symbolen of beelden die algemene gevoelens, levensopvattingen en motivaties benadrukken. Ze representeren een wereld van diversiteit, de wereld als verhaal, en het verhaal als een wereld.’
Mocht je je afvragen of heiligenverering - en dus mijn onderzoek - tegenwoordig nog actueel is, dan is het antwoord volmondig 'ja'. In mijn huidige hoedanigheid van reisjournalist en reisbegeleider kom ik jaarlijks terug in Marokko en ga ik steevast bij mijn bevriende informanten in Marrakech langs om up-to-date te blijven.
Nieuwsgierig geworden naar De Wereld is een verhaal, het verhaal is een wereld?
Het proefschrift is voor 17 euro als e-boek te bestellen. Het digitale boek is een pdf van het origineel van 290 pagina's. Na ontvangst van de betaling krijg je de pdf-link per mail toegestuurd. Je haalt met dit werk gegarandeerd een andere wereld binnen!