Oekraïne. Borduren voor de kerk is politiek bedrijven

Voor religieus borduurwerk moet je in Lviv zijn. Deze stad, gelegen in het westen van Oekraïne, gaat prat op het hooghouden van de nationale cultuur. Met handwerken voor Oekraïense kerken maak je niet alleen een statement voor God. 

“De borduursels zijn geen geschenk aan ons, maar aan God.” De in het zwart gestoken monnik die ik had uitgehoord over het kleurige borduurwerk in de Oekraïens Grieks-Katholieke Michaëlskerk vond het belangrijk dat nog even te benadrukken. De kerk was de eerste die ik december 2021 in Lviv bekeek en vooral het borduurwerk verraste me er. Nergens in de reisgidsen staat het beschreven. Overal hangt het: bonte geometrische motieven in kruissteek gedrapeerd over schilderijen, beelden en kleine altaren. Daarnaast nog een hele reeks vaandels met voorstellingen van heiligen. Stuk voor stuk handwerk, heel anders dan in Kyev, waar het borduurwerk in de godshuizen overal direct van de fabrieksmachine lijkt te zijn gekomen. 

Ex-voto

“Waar het borduurwerk vandaan komt? Het zijn deels giften, deels heeft de kerk het zelf aangeschaft. De giften zijn ex-voto, geschenken van gelovigen na vervulling van een wens, zoals genezing van een ziekte. Het kost niet alleen spirituele overgave om de stukken te borduren. De vaandels die nu in de kerk staan, waren een jaar werk voor de maakster. We gebruiken ze tijdens religieuze feestdagen zoals Pasen, Kerstmis en het feest van de eigen heilige, de aartsengel Michaël in ons geval. De vaandels worden dan in processie de kerk rondgedragen.” Over de betekenis van motieven en kleuren in het borduurwerk kan de monnik niets zeggen, maar geamuseerd en bereid om me te helpen haalt hij zijn smartphone tevoorschijn. “Nu ik erover nadenk: er zijn ook mannen die borduren. Er is zelfs een museum met geborduurde iconen van de hand van een geestelijke. Ze kunnen je daar vast meer vertellen over het borduurwerk.” Hij dicteert me het adres. 

Gratis patronen

De hele binnenstad van Lviv is Werelderfgoed van UNESCO vanwege zijn diversiteit aan monumentale architectuur. Het Museum van Geborduurde Iconen van Dmytro Blazejowskyj ligt er centraal. De ingang is verrassend, via een handwerkwinkel. De bazin roept de jongeman die de gasten in een paar zijkamers langs het devote borduurwerk leidt. In gebrekkig Engels duidt hij kort maar krachtig mijn foto’s van het borduurwerk in de Michaëlskerk: “Etnisch, Oekraïens.” Zijn verhaal over de priester en kerkhistoricus Blazejowskyj (1910-2011) die gedurende veertig jaar alle iconen voor het museum borduurde, is gelukkig beter. Hij heeft enorme achting voor hem: “Hij schreef veel boeken en ontwierp dit handwerk er nog naast.” Er hangen niet alleen iconen en vaandels met heiligen aan de wand, ook Bijbelse taferelen. Het borduurwerk verschilt nogal van dat in de kerk. Halve kruissteken van acrylgaren overheersen in de iconen, naast accenten met zilver- of goudkleurig borduurzijde, alles binnen één schilderij. De veelal donkergele achtergrond is zeker geïnspireerd op glimmende gouden iconen en oogt warm. Voor Blazejowskyj was het behoud van de eigen cultuur, tegen de Sovjet-verdrukking in, belangrijk. Zijn naaldwerk draagt nog steeds bij aan de revival van de Oekraïense borduurtraditie.

Op een tafel en in vitrines liggen mappen met patronen van de werken van Blazejowskyj. Mensen die ze graag willen namaken, bijvoorbeeld om cadeau te doen aan familie, kunnen die meenemen. “Helemaal gratis, er wordt niets verkocht, maar ze kunnen wel een donatie doen aan het museum”, vertelt mijn gids terwijl hij strategisch naar een vochtige afbladderende muur wijst, “dat stuk moet ik nog opknappen.” De heiligen op de iconen zijn niet zo makkelijk te identificeren. Het Oekraïens cyrillische schrift helpt mij niet en deels zijn de notabelen vooral lokaal bekend. “Koning Vladimir van Kyev kent u toch wel? Zijn beeltenis kom je overal in Oekraïne en Rusland tegen, samen met die van Olga, zijn grootmoeder. Ze waren de eerste christelijke heersers hier. De mensen vereren ze als apostelen.” 

Typisch Lviv

Met Olha, eigenaresse van handwerkzaak Lelitka (Oekraïens voor ‘Klatergoud’), tref ik het. Gevestigd in de Vul Virmens’ka, wel de mooiste straat van Lviv genoemd en populair onder toeristen, spreekt ze goed Engels. Dat al het borduurwerk hier nog met de hand gedaan wordt, noemt ze ‘typisch Lviv’: “Anders dan in de hoofdstad waar veel Russen wonen, wordt de Oekraïense cultuur hier hooggehouden. Dít is Oekraïne.” Het is nogal een statement. Lviv ligt op krap tachtig kilometer van de grens met Polen en is altijd een smeltkroes van volkeren en invloeden geweest. Families die al generaties in Lviv wonen, zijn schaars. Het idee dat Lviv de stad van de Oekraïense cultuur is, voedt evenwel het nationalisme en ook de rivaliteit met Kyev. De kerk speelt daarin een belangrijke rol. Tijdens de oorlog in 2014 tussen Oekraïne en Rusland kozen de Oekraïense kerkelijke leiders tijdens demonstraties nadrukkelijk de kant van het volk. In 2018 splitste de Oekraïens-Orthodoxe kerk zich officieel af van de Russisch-Orthodoxe kerk. Dat werpt de kerk nu nog vruchten af. Jongelui hebben de kerk herontdekt, er zijn relatief veel jonge priesters, monniken en nonnen. De blauw-gele vlag van Oekraïne staat in de kerk. Borduren voor die kerk doe je vanzelfsprekend alleen met de eigen lokale motieven. 

Kralenpakket

Hoe dan ook vaart Olha wel bij de trots van Lviv. Ze had net nog twee klanten gehad die iets voor de kerk gingen maken. Je hangt hier nu eenmaal geen goedkope machinale waar over een Jezusbeeld. De vaandels in de kerk wil men ook het liefst elk jaar nieuw hebben. “Er is wel onderscheid in voorkeuren. Rood borduurwerk is meer voor de Oekraïens katholieke kerk, maar als bijvoorbeeld blauw beter past vanwege het interieur dan kan dat ook. Die vrijheid is er. De meerkleurige geometrische motieven zijn de allerbeste, de mooiste, want die zijn het moeilijkste te maken.” Ze wijst op een paar losse patronen van bewerkelijke randen. Natuurlijk heeft ze ook borduurpakketten voor portretten van de Madonna, ter decoratie thuis. Kant en klaar met gaas en borduurgaren, op kleur. Met één pakket kun je met kraaltjes een Mariavoorstelling creëren. “Dat komt uit Moldavië.”  

Informatie over het iconenmuseum: http://blazejowskyj.com/en/. Deze blog verscheen eerder als artikel in Handwerken zonder Grenzen, nummer 229, 2022.