Zes Nederlandse kerken en kapellen die (ook) moderne kunstwerken zijn

Kun jij je een Nederlands landschap zonder eeuwenoude kerken en kerktorens voorstellen? Ik niet! Al ben je (net als ik) nauwelijks gelovig, toch horen ze helemaal thuis aan onze horizonten. Ze vormen markante bakens (en geruststellende oriëntatiepunten) in het cultuurlandschap. Nu de kerken leeglopen, worden ze gelukkig niet allemaal gesloopt, maar behouden voor andere, niet-religieuze doeleinden. Superfijn, maar wist je dat er meer goed nieuws is en er ook kerken én kapellen bijkomen? Vaak zijn ze louter moderne kunst, soms ook niet. Voor het gemak krijg je er hier zes op een rij. Met nog twee toegiften, één uit Vlaanderen en één uit de Eifel.

1 De Terp, Leidschenveen, Zuid-Holland
Gek genoeg was hij me nooit opgevallen: het kerkje op een heuveltje naast het spoor tussen Den Haag en Rotterdam, midden in een vinexwijk. Toen ik een keer de rust nam om niks te doen en naar buiten te kijken (een aanrader!), was hij daar plots. Ik googlen. Hij bleek er al sinds 2009 te staan. Het is ook geen echte kerk, maar landschapskunst. Zeer geslaagd en uniek naar mijn idee. Dus stapte ik de volgende treinrit even bij station Leidschenveen uit om de heuvel te gaan beklimmen en het gebouwtje van alle kanten te bekijken. Bovenop de heuvel heb je een aardig zicht op Den Haag (met vele kerktorens), de inkijkhuizen rondom en het spoor. De deur van de kerk zat en zit voor altijd potdicht, er is ook geen enkel religieus element aan te ontdekken, maar de klok in de toren slaat wel elk uur. Een aangename verrassing uit de koker van kunstenaar Lauren Kolks. Zijn idee bij deze kerk? Verwijzingen naar de tradities in het Nederlandse cultuurlandschap. Dat de kerk boven op een berg vervuilde grond staat, is een markant detail. Info: www.laurenskolks.nl/projects/terp/terp_01.html

2 Kapellenbaan, Noord-Brabant en Limburg
Dat kerken of kapellen niet per se werelds hoeven te zijn om als kunstige vorm dienst te doen, bewijst de Kapellenbaan in het zuiden van Nederland. Daar kwam Randstedeling Antoine Achten op het briljante idee om aan de oudere kloosters, kerken en kapellen in de regio een reeks kapellen met een moderne twist toe te voegen. Die zouden met hun actuele karakter niet alleen bezoek naar zichzelf trekken, maar ook weer meer aandacht voor het religieus erfgoed uit vroeger tijden genereren. Een aantal moderne kunstenaars ging op unieke locaties binnen de gemeentes Boxmeer, Cuijk en Gennep met het thema ‘Rust en bezinning’ aan de slag.

‘Shelter’, Kruisherenklooster, Sint-Agatha
Het project is eind 2021 nog steeds in opbouw, maar een aantal kapellen staat er al. De kapel ‘Shelter’ in de tuin van het Kruisherenklooster van Sint-Agatha (Noord-Brabant) van Maria Roosen bijvoorbeeld. Het is een uitgeholde stam van een boom die daar ter ziele ging en heeft de vorm van een pion. Aan de buitenzijde zwartgeblakerd, maar van binnen nog geheel naturel. Meest opvallend van binnen zijn de ronde borstvormen in de kapel, een verwijzing naar de borsten waarvan Sint-Agatha (van Sicilië) als martelares op gruwelijke wijze ontdaan werd. Een klassiek en borstloos beeld van Sint-Agatha staat in de kapel van het klooster dat naar haar is vernoemd.

‘Panta’, Niersdijk, Gennep
Een tweede kapel die al af is de vleeskleurige ufo met een schelpachtige binnengang op de Niersdijk in Gennep (Limburg). Eenmaal binnen kun je via een tuitgat alleen maar naar de hemel kijken. De maker, Joep van Lieshout, noemt het ‘Panta’, een afleiding van het klassieke Griekse begrip Panta Rhei en betekent ‘alles’. De bezoeker wordt uitgenodigd om te gaan zitten en het ‘alles’ te ervaren. Onmiskenbaar is ook de associatie met het pantheon, de Romeinse tempel voor alle goden, waarin je ook altijd zo’n kijkgat treft.

‘Kloostergang’, Molenbeek, Vierlingsbeek
De derde kapel ‘Kloostergang’ van Sachi Miyachi staat midden in de natuur. Zijn eenvoud en materiaal (hout en zeil) verraden de Japanse achtergrond van de kunstenares. In de hedendaagse kloostergang van Miyachi kan de bezoeker eindeloos lopen in de vorm van een acht, het teken van oneindigheid. Het werk nodigt uit tot inkeer en zelfreflectie. Miyachi speelt met het contrast tussen natuur en de mens: door naar binnen te kijken verruimt de kijker diens blik naar buiten.

‘Grenskapel’, grens Nederland en Duitsland
De vierde kapel is nog in de maak en komt op de grens tussen Nederland en Duitsland te staan. Met die positie bevraagt het de grenzen. De grens die op een kaart een rode stippellijn is, blijkt in werkelijkheid natuurlijk één doorlopend gebied te zijn. Ooit is fel gevochten in dit gebied, nu is het een rustig natuurgebied. De vorm van het kunstwerk is geïnspireerd op een grenspaal. Het is de bedoeling dat een van beide ‘monoculairs’ zicht biedt op zo’n paal.
Info: www.kapellenbaan.nl.

(video De Groene Kathedraal: https://vimeo.com/331937715)

3 De Groene Kathedraal, Almere, Flevoland
Het duurde eindeloos voordat ik deze kathedraal van de hand van Marinus Boezem bezocht. Ik hoorde er wisselende meningen over. Een kathedraal van steen is het sowieso niet. De contouren van de kathedraal en de rijen pilaren aan de binnenzijde bestaan uit populieren. Op drone-opnames is dat heel duidelijk en ook indrukwekkend, zeker als je weet dat nauwkeurig de lijnen van de beroemde kathedraal van Reims zijn gevolgd. Maar, en dat is waar, eenmaal weer met beide poten in de nieuwbakken polder, ervaar je dat majestueuze gegeven veel minder. Daar sta je ‘gewoon’ tussen de bomen, al zijn er betonnen paden die de kruisribben van de gotische gewelven verbeelden.

Maar goed, met kennis van hogerhand (hoe passend in deze context) over de bedoeling van de rijen bomen, houd ik wel van dit type landschapskunst, want dat is het. Daar denken meer mensen hetzelfde over, want gealarmeerd door het feit dat populieren doorgaans geen lang leven hebben (de 178 populieren werden hier in 1987 geplant) én niet stormproof bleken, werd begonnen aan de groene restauratie van Almere’s kathedraal. Overigens is er ook nog een contra-kathedraal, een uitgespaarde ruimte binnen eiken- en beukhagen, nabij de populierenkathedraal. Vooral als het regent, krijg je ook hier veel van de hemel mee. Info: https://landartflevoland.nl/kunstwerken/marinus-boezem-de-groene-kathedraal/.

4 Doorkijkkerkje ‘Reading Between The Lines’, Borgloon, België
Kerken horen natuurlijk niet alleen bij Nederlandse horizonten, maar bij die in heel christelijk Europa. Datzelfde geldt ook voor op zulke godshuizen geïnspireerde landschapskunst. Het Doorkijkkerkje in het Haspengouwse heuvelland ten zuiden van Borgloon, in Vlaanderen, is daar een plezant voorbeeld van. Het architectenduo Pieterjan Gijs en Arnout van Vaerenbergh trok daar een West-Europees archetypisch kerkje uit roestkleurige stalen platen op.

Vanuit de verte heb je nog niks in de gaten, maar zodra je dichterbij komt, merk je dat je te midden van de appel- en perenbomen een soort fata morgana hebt beleefd. Dan kijk je dwars door de constructie heen. Op de plek van de ramen zijn de platen minder breed en zo lijkt er daar meer licht binnen te vallen. Bij een mooie zonsopkomst of -ondergang is het een wonderlijke beleving. Je kunt de kerk betreden. Info: https://nl.wikipedia.org/wiki/Reading_between_the_lines.

5 Broeder Klauskapel, Mechernich-Wachendorf, Duitsland
Ook van de hand van een architect is de Bruder Klaus Felfkappelle in een dorpje in de Eiffel. De Zwitser Peter Zumthor ontwierp de veldkapel ter nagedachtenis van 15^e-eeuwse kluizenaar Nicolaas van Flüe, de beschermheilige van Zwitserland, broeder Klaus in de volksmond. De kapel is een modern minimalistisch vijfhoekig gebouw zonder ramen dat tot bezinning en inkeer naar binnen moet uitnodigen. Het staat midden in het akkerland van de boerenfamilies die hem hielpen bouwen.

Het Spartaanse karakter van de geblakerde en natuurlijk verlichte binnenzijde is in overeenstemming met de levenswijze van broeder Klaus. De oculus in het dak laat behalve licht ook regen binnen. Zijn bronzen borstbeeld in de kapel bevat een relikwie van hem. Van de buitenzijde is nauwelijks te zien dat het om een religieus gebouw gaat. De driehoekige deur verwijst wel naar de Heilige Drie-eenheid en erboven hangt een eenvoudig Grieks kruis. De kapel trekt behalve gelovigen ook  vele liefhebbers van moderne architectuur.
Info: https://nl.wikipedia.org/wiki/Broeder_Klauskapel.