Top 3 van highlights in joods Marrakech die je niet wilt missen

Een functionerende synagoge en een joodse begraafplaats. Veel bezoekers van Marokko zijn verbaasd dat ze ze nog in dit islamitische land aantreffen. Het klopt dat Marokko’s joodse minderheid sinds de jaren 1950 aanzienlijk in omvang is geslonken, maar er valt nog genoeg joods cultureel erfgoed te ontdekken. Deze drie highlights wil je tijdens je stedentrip naar Marrakech bijvoorbeeld niet missen.

Laten we wel even een context schetsen. Marokko kende voor de Tweede Wereldoorlog een omvangrijke joodse minderheid, die er al eeuwenlang zat. In twee golven waren de joden naar Marokko gekomen: rond het jaar 0 van de christelijke jaartelling en na 1492, toen ze verdreven werden door de katholieken uit het heroverde Spanje. Joden woonden overal, van de grote steden in het noorden tot de dorpen in het zuiden.

De joden in Marrakech kennen een lange, bewogen geschiedenis. Oorspronkelijk woonden ze in de wijk El-Mouassine, iets ten noorden van het beroemde plein Jemaa el-Fna, te midden van de belangrijkste soeks. Daar kwam in de 16de eeuw verandering in, toen de sultan achter zijn paleis in de Kasbah de ommuurde Mellah, een speciale wijk voor joden, voor hen stichtte. Of dat was omdat hij vond dat ze in strijd met de islamitische geloofsleer in het hart van de medina aan woekerpraktijken deden, of dat hij de talenten van de joodse gemeenschap, met haar talloze veeltalige juweliers, bankiers en handelaren juist waardeerde is niet helemaal duidelijk.

Hoe het ook zij, de Mellah van Marrakech groeide nadien snel uit tot de grootste joodse wijk van heel Noord-Afrika. Dat is nu nauwelijks voorstelbaar. Na de Tweede Wereldoorlog emigreerden vele duizenden joden uit Marrakech naar Israël, Europa en de Verenigde Staten. In de jaren 1960 woonden er toch nog zo’n 20.000 joden in heel Marrakech, tegen minder dan 200 nu. Slechts een klein deel daarvan verblijft nog in het oude joodse kwartier. Moslims trokken in de vrijgekomen huizen in de Mellah, die tegenwoordig officieel Hayy es-Salam (Wijk van de Vrede) heet. Maar wie er oog voor heeft, ziet hier, ten zuiden van het Bahia-paleis, nog genoeg zaken die aan het vroegere joodse gemeenschapsleven herinneren.

Bovendien draagt een speciale joodse commissie in Marrakech nog altijd zorg voor de joodse gemeenschap daar, het onderhouden van hun speciale eredienst, feestdagen en voedselvoorschriften, en de bijbehorende gebouwen, monumenten en instellingen. Er bestaan daarbij nog nauwe contacten met vele Merrakshi joden die na de Tweede Wereldoorlog naar Israël, Frankrijk of Amerika zijn geëmigreerd. Ze komen ooit of zelfs regelmatig terug naar Marrakech voor een sentimental journey. Ze bezoeken rustplaatsen van hun voorouders en nemen deel aan de jaarfeesten (hiloula‘s) van belangrijke joodse heiligen. De joodse commissie levert ook een belangrijke bijdrage aan het welslagen van deze trips.

1 Kruidenmarkt (Souikha)
De Mellah strekt zich grofweg ten zuiden van het paleis El Bahia en ten westen van het huidige Place des Ferblantiers uit. Wie komend van het paleis naar het plein loopt, treft al snel links een poort die toegang geeft tot de Mellah. Je staat dan meteen in de Souikha, de kleine soek die vooral bekendstaat om zijn kruidenwinkels. Joden waren behoorlijk actief in de kruidenhandel. Nergens kon je beter terecht voor adviezen over magie. Opmerkelijk genoeg is de kruidenmarkt in de Mellah nog altijd de beste van de stad. Veel Merrakshi’s slaan bij voorkeur hier hun specerijen in, naast natuurlijke remedies voor van alles en nog wat, van rimpels tot het Boze Oog. Tijdens het bezoek van Willem-Alexander en Máxima aan Marrakech deden ook zij een van de kruidenwinkels aan, in het overdekte deel (kissaria), iets waar de eigenaar van de winkel (Herboristerie Malih, Hayy es-Salam, Mellah, nr. 184) nu nog trots op is en waar hij iedere passerende Nederlanders middels een ingelijst artikel ook nadrukkelijk op wijst. Naast kleding zijn er vooral mooie kralen in de Souikha te vinden.

Het aantal joodse handelaren in de Souikha is nu overigens minimaal; het is vooral de architectuur van het niet-overdekte deel dat aan de joodse oorsprong van de wijk herinnert. De Spaanse balkons van hout en steen zijn markant en typerend voor de meer naar buiten gerichte huizen van niet-moslims, voor wie de beslotenheid van de familie en strikte privacy minder een issue zijn. De bouwstijl kwam mee met de Sefardische joden en Moren die de inquisitie in Andalusië moesten ontvluchten. Vergelijkbare huizen zijn te vinden in de rest van de Mellah, maar hun erbarmelijke staat van onderhoud verraadt de relatieve armoede waarin het gros van de huidige wijkbewoners leeft. Alleen al daarom moet je hier voorzichtiger met fotograferen zijn.

Sagha’s (juweliersmarkten)
Wie nog iets meer van de joodse handel in vroeger dagen wil meekrijgen, moet even terug naar de ingang van de kruidenmarkt (Souikha). Tegenover die poort zitten de kleine en de grote Sagha, de soeks van de juweliers. In de etalages van winkeltjes is het vooral goud dat er blinkt, kettingen, armbanden, ringen en oorbellen maar ook ceintuurs en kroontjes voor Merrakshi bruiden. Met kleine weegschaaltjes wordt het goud, maar waarschijnlijk vooral de prijs ervan gewikt en gewogen. Je moet echt kennis van de gouden sieraden hebben om te zien dat joden hier hun sporen achterlieten. Net als elders waren veel joden uit Andalusië in Marrakech werkzaam als juwelier. De vormgeving van grootstedelijke sieraden werd sterk beïnvloed door hun inbreng. Vroeger waren alle handelaren in de sagha’s joods, nu zitten er nog maar twee in de grote Sagha, onmiskenbaar te herkennen aan hun hoofddeksels en namen: Jacob Abitbol en Isaac Dahan.

Joodse slagerij in de Souk el-Kheir
De overdekte warenmarkt van de Mellah, iets verderop, richting de beroemde Koutoubia-moskee, herbergt nog een koosjere slagerij, direct rechts na de linkeringang en herkenbaarbaar aan het Hebreeuwse opschrift. De joodse slagerij is vanzelfsprekend dicht op zaterdag.

2 Lazama Synagoge & Museum
Net voorbij de kruidenmarkt van de Mellah wijzen kinderen je de weg naar het oudste nog bestaande joodse gebedshuis van de stad. Dat is ook wel nodig, want niets wijst hier op het bestaan ervan, of het moet de Marokkaanse politieagent voor zijn kleine bruine voordeur zijn. De zo’n vijfhonderd jaar oude synagoge zit verborgen in een gewoon, traditioneel Marokkaans huis. Als de deur niet openstaat, klop je simpelweg aan om binnengelaten te worden. Een kleine corridor verschaft direct toegang tot een pittoreske patio met tegels, fontein en houtwerk in helderblauw en wit. Tegels onder de balustraden laten Hebreeuwse teksten zien en aan de muren hangen oude foto’s van de joodse gemeenschap in Marokko: prominente rabbijnen, belangrijke heiligen en begraafplaatsen. Herinneringen in de vorm van artefacten, van sieraden tot thorarollen, zijn te vinden in een aantal kamers rond de binnenplaats. De met koperplaat beslagen deur aan de rechterzijde geeft toegang tot de synagoge, waar je vrij kunt rondlopen.

Voor de rest is het huis een doorsneewoning waar de was uithangt en potten en pannen rinkelen op momenten dat de vrouwen bezig zijn met eten bereiden. De joodse commissie die in Marrakech het religieuze en sociale leven van de kleine gemeenschap regelt, heeft in het huis vooral oudere behoeftige joden ondergebracht, naast een moslimfamilie die het huis helpt bewaken. Bij de vrouw des huizes kun je thee en wat koekjes bestellen die je dan fijn aan een mozaïektafel op de binnenplaats nuttigt. Regelmatig verkoopt ze ook joodse relisouvenirs zoals handjes van Miriam (te vergelijken met handjes van Fatima) en sjofars, hoornen van een ram of ander dier die met Joods Nieuwjaar worden geblazen. Je krijgt hier wel meer mee van joodse feestdagen. Tijdens het Loofhuttenfeest staat er bijvoorbeeld een loofhut op de binnenplaats. Daar kan het ook druk zijn met groepen joodse toeristen.
LAZAMA SYNAGOGE, Derb Manchoura, Mellah. Geopend: zo.-vr. 9-18 uur. De tijden zijn officieus, een bezoek tijdens de lunchuren is af te raden. Op de sabbat (zaterdag), tijdens joodse feestdagen of bijzondere bijeenkomsten (bruiloften) is de synagoge gesloten voor niet-joodse bezoekers. Toegang is 10 dirham.

Naast de synagoge in de Mellah is er nog een gebedshuis in gebruik in Guéliz, de Bethel Synagoge in het pand van de joodse commissie (tegenover het American Language Center). Deze synagoge is evenwel niet toegankelijk voor niet-joods publiek.

3 Joodse begraafplaats (miâara)
De ommuurde joodse begraafplaats (miâara) ligt niet ver achter de synagoge van de Mellah. Hij is herkenbaar aan de Hebreeuwse tekst in mozaïek boven de toegangspoort. Bij binnenkomst zie je een indrukwekkende vlakte vol sober witgepleisterde, en voor buitenstaanders ook schijnbaar anonieme graven. De graven zijn oud tot zeer recent, zwartgeblakerde brandertjes en kiezelstenen op de graven laten zien dat vele nog steeds worden bezocht. Wist je dat Marrakech naast een islamitische patroonheilige ook een joodse schutspatroon kent? Zijn naam is Rabbi Hanania Hacohen en hij heeft van alle vooraanstaande lieden het meest imposante mausoleum op de miâara gekregen.

Overigens bezoeken ook moslims deze en andere joodse heiligen. Ze vragen van hen remedies en oplossingen voor allerhande euvels. Andersom gebeurde vroeger trouwens hetzelfde: joden die bij islamitische heiligen gingen buurten. Wie de heilige Hacohen wil bezoeken, kan de islamitische beheerders om de sleutel vragen. Nabij hun kantoor staan panelen met informatie over de geschiedenis van de begraafplaats en de vele joodse vrijwilligers (veelal van buiten Marokko) die hier met enige regelmaat de boel komen opknappen.
JOODSE BEGRAAFPLAATS. Geopend: zo.-vr. 7-19, ‘s winters tot 17.30 uur. Vraag in de buurt naar de beheerders als de deur op genoemde tijden gesloten is. Toegang 10 dirham en een extra tientje voor de sleutel wordt (naderhand) gewaardeerd.

Deze blog is een bewerking van delen uit het Kasbah-hoofdstuk uit Mariëttes Dominicus reisgids Marrakech (niet meer verkrijgbaar).

Reistip:
Ga met Mariëtte van Beek, initiatiefneemster van Mirakelz Reizen, op pelgrimsreis naar Marokko! Info: Pelgrimsreis Marokko: wandelen in Marrakech en het Atlasgebergte

Leestips:
Ben je door deze top 3 van highlights van joods Marrakech supernieuwsgierig geworden, maar kun je niet direct op reis? Joods Marrakech spreekt levendig uit de reisbeschrijving Die Stimmen von Marrakech van Elias Canetti (1905-1994), Duitstalige schrijver en winnaar van de Nobelprijs van de Literatuur in 1981. Canetti’s boek is in Nederlandse vertaling sporadisch te koop, wel te leen in de openbare bibliotheek.

Met de reisverhalenbundel Te Gast In Marokko, inclusief bijzondere vertelsels van Mariëtte, ervaar je Marokko in al zijn diversiteit.
________________________________________________________________________________________________________________
Deze blog bevat affiliate links.