Iconen schilderen: een heidens karwei 

Het is januari 2011 en Grieks-orthodox Cyprus rouwt. ‘s Lands meest vermaarde iconenschilder Kallinikos uit het Stavrovouniklooster is overleden. Troost bieden de vele sublieme iconen die hij achterliet, aldus de suppoost van het Byzantijnse museum in Nicosia, die me de tijding brengt. Zijn museum biedt onderdak aan de meest vermaarde collectie iconen van heel Cyprus en is een absolute must see.

Nu Kallinikos niet meer onder ons is, is het even zoeken naar een andere iconenschilder. Ik vind hem in de Lazaruskerk in Larnaka: vader Spyridon, een knappe tengere verschijning, gestoken in het typische zwarte priestergewaad plus muts van de Grieks-orthodoxe kerk.

“Eigenlijk worden iconen vooral in de kloosters gemaakt”, aldus Spyridon. “Ikzelf leerde het ambacht in het Mavrovounioklooster, bij het dorp Troulli. Papas Simeon geeft daar les. Hij is een topper.”

Voor de vader die het druk heeft in zijn kerk is iconen schilderen meer een hobby. “Wel een hele fijne hobby”, glundert hij. “Als ik aan het schilderen ben, bid ik en spreek ik met de heilige. Er is direct contact.” Spyridons ogen glinsteren vriendelijk onder zijn samengebonden grijze haar.

“Uiteindelijk is met de aanwezigheid van een icoon in de kerk de heilige zelf aanwezig. Het is alleen daarom dat gelovigen de iconen eerbiedig en met kussen begroeten. Natuurlijk aanbidden ze niet de materie, maar de geestelijke realiteit erachter.” Ter verduidelijking kust hij twee gekruiste vingers: “Als ik een kruis kus, is het ook niet het kruis zelf dat ik vereer.”

Maar hoe beslist de vader nu welke heilige hij gaat schilderen? Heeft dat ook te maken met hogere inspiratie? Vader Spyridon schudt ontkennend het hoofd: “Nee, eigenlijk niet. Het begint met gelovigen die me opdrachten geven. Mensen hebben een wens voor zichzelf of voor hun familie en ondersteunen dat door geld te schenken om een icoon te vervaardigen. Zij kiezen de heiligen, maar ik doe wel suggesties. Het is beter om een icoon te maken van een heilige die de Lazaruskerk nog niet heeft. Dan kunnen we die icoon tijdens zijn heiligenfeest gebruiken. De heilige is er dan immers echt?”

Eidooier

De religieuze status van iconen verhindert niet dat ook leken iconen kunnen schilderen. Vele Grieks-Cypriotische vrouwen volgen speciale cursussen. Niet per se om devote redenen, maar ook uit artistieke belangstelling.

“Het is wel veel moeilijker dan ik van te voren had gedacht”, vertelt Andriana, mijn gids in Pafos. “Je gebruikt speciaal waterproof hout, plakt er doek overheen, en besmeert dat met een grondlaag. Na de eerste potloodschets breng je gelaagd kleuren aan. Steeds moeten de lagen weer indrogen voor je verder kunt. De verf is een eigen brouwsel van pigmentpoeder, eidooier, azijn en water. Uiteindelijk breng je vernis aan om het geheel te beschermen.” Andriana zucht. Een heidens karwei is in deze context geen passende typering, maar omschrijft wel het beste de inspanningen en het geduld van de icoonschilder.

“Los van de technische details, zit je ook aan vormen vast. Je kiest voor de Byzantijnse of de Italiaanse stijl, voor lange of ronde figuren. Elke heilige wordt ook met een reeks vaste symbolen geportretteerd. Je werkt met een voorbeeld, dat je zo goed mogelijk nabootst. Verhoudingen, schaduw, lichtval, alles steekt nauw. Ruimte voor creativiteit is er eigenlijk niet. Hoe beter je deze technieken en tradities kunt gebruiken en herhalen, hoe beter de icoon.”

Ongeacht kwaliteit of maker kan elke icoon gewijd worden. De icoon blijft dan ruim een maand in de kerk, waarna de priester hem zegent. Speciale dagen waarop iconen massaal worden gezegend zijn er ook. “Nu je erover begint: mijn icoon van de heilige Catharina is nog niet gewijd. Dat moest ik toch maar eens laten doen.”

Deze blog is een bewerking van het artikel dat in 2011 in Te Gast In Cyprus verscheen.