Hyena’s en soefi’s in Harar, Ethiopië

Jaren terug was ik in de islamitische stad Harar in Ethiopië en woonde daar het dagelijkse voederen van de hyena’s bij. Pas veel later kwam ik erachter dat de hyena’s veelvuldig voorkomen in de verhalen van lokale soefi’s.

Soefi’s spelen een voorname rol binnen de islamitische gemeenschap van Harar. Ook Abadir, de stichter en patroonheilige van deze eeuwenoude Ethiopische stad, was een soefi. De talloze rituelen die Harari soefi’s uitvoeren in hun heiligdommen, van recitaties van religieuze teksten tot trancedansen, trekken ook moslims van elders in Ethiopië en Afrika. Dat de wonderlijkste toeristenattractie van Harar, het voeren van rauw vlees aan hyena’s, oorspronkelijk ook een ritueel van lokale soefi’s was, is minder bekend. Eeuwenlang gaven ze de hyena’s te eten tijdens Ashoera (de dag waarop moslims herdenken dat Allah Mozes en zijn volk bevrijdde van de farao). Hyena’s spelen nog altijd een belangrijke rol in de soefi verhalen. Wie ter plekke wat doorvraagt, heeft snel een boekwerk bij elkaar. Laten we het bij een blog houden. 😉

Abadir en de manke hyena

Een tijd nadat de heilige Abadir de stad Harar had gesticht keerde hij voor een aantal jaren terug naar Mekka. Op een dag zat hij daar in de omgeving op een rots met uitzicht op Mekka toen hij een hyena van oost naar west zag rennen. Hij pakte zijn takje miswak (een traditionele tandenborstel) en gooide dat naar de hyena, waarbij hij een van zijn poten verwondde. Het gevolg was dat de hyena’s in Harar gedomesticeerd raakten en dat ze allen mank begonnen te lopen. Tot op de dag van vandaag staan hyena’s in Harar bekend als Abadir hokolo, ‘Abadir met de manke loop’.

Een fijn verhaal, althans voor de bewoners van Harar, maar het verklaart niet waarom de mensen de hyena’s rond de stad vlees begonnen te voeren. Wanneer ik in het Sherif Harar City Museum een schilderij tref van hyena’s nabij een heiligdom die schalen met een wit goedje aangeboden krijgen, kom ik wat verder. De beheerder van het museum begint zijn uitleg met een praktische reden. Dat hyena’s erg op hun territorium zijn. Door de ene troep te voederen voorkom je dat andere troepen hyena’s een gevaar voor mensen gaan vormen. Die durven simpelweg niet in de buurt van de vaste groep te komen. Maar die schalen dan? Daar ligt geen vlees op. Het blijkt granenpap met een verhaal.

Granenpap met boter

Heel vroeger brak er een grote hongersnood uit in Harar en ook de hyena’s hadden maar schaars voedsel. De beesten begonnen mensen aan te vallen om hun honger te stillen. Op een dag zat een vrouw granenpap te maken toen er een troep hyena’s op haar af kwam. Ze wilde het op een lopen zetten omdat ze dacht dat ze het op haar voorzien hadden, maar de hyena’s begonnen van de granenpap te slobberen. De Harari’s bedachten toen dat ze de aanvallen van de hyena’s konden stoppen door ze granenpap te voeren. Sinds die dag kregen de hyena’s van Harar bij vele heiligdommen op Ashoera granenpap met boter te eten. “Dat is wat je op het schilderij ziet”, aldus de beheerder, “maar dat is niet alles.” Hij wijst op het voorste dier: “De hyenakoning, de mooiste van allemaal en helemaal wit, neemt het eerste hapje van de granenpap. Als het hem bevalt, komen de anderen ook eten.” Ik tuur: de voorste hyena is inderdaad wit. “De murid, zeg maar de beambte, van het heiligdom, kijkt nadien hoeveel restjes voedsel de hyena’s hebben achtergelaten en baseert daarop zijn voorspellingen voor het komende jaar. Ashoera valt op de tiende dag van Muharram, de eerste maand van de islamitische jaarkalender, vandaar. Als de hyena’s weinig eten is dat geen goed teken. Dan moeten ze extra bezoekjes brengen aan de heiligdommen en bidden.” Ik glunder. Wat een prachtige vertelling! Het bevestigt voor mij ook dat je zonder gesprek met de locals veel informatie over hun tradities mist.

Later lees ik nog een vervolg op het verhaal. Over een kleine jongen uit de familie die tijdens Ashoera altijd de granenpap voor de hyena’s verzorgde. Hij overleefde de beruchte Slag van Chelenqo in 1887, die een einde maakte aan het Emiraat van Harar. Hij vond onderdak in een grot waar de hyena’s hem verzorgden. Toen hij sterk genoeg was, bracht een hyena hem op zijn rug terug naar Harar. De jongen was alleen de laatste afstammeling van de voederfamilie en had zelf geen kinderen. Na zijn dood kwam er een einde aan het voeden van hyena’s met granenpap, althans, binnen Harar. Het gebruik schijnt nog wel te bestaan bij heiligdommen buiten de stad, in plaatsen zoals Aw Nugus, Aw Hakim, Aw Sofi en Aw Aboker. Ik ben dat niet gaan controleren.

Hyenagaten in de stadsmuur

Hoe meer je te weten komt, hoe meer vragen er ook rijzen. Het is duidelijk dat de inwoners van Harar de hyena’s zoet hielden door ze te voederen, althans, volgens het verhaal, maar waarom is dat een lokaal soefi gebruik geworden? Het verhaal begon met een gewone vrouw die pap kookte, maar bij het schilderij in het Sherif Harar City Museum staat expliciet vermeld dat het voederen naast heiligdommen plaatsvond. Het mausoleum op het plaatje heeft veel weg van het heiligdom van Emir Nur. Hij is de man die in de 16e eeuw de Jugol of stadsmuren om Harar liet bouwen. Er blijkt warempel ook een verhaal over hem en de hyena’s te bestaan.  Direct bij aanvang van de bouw van de muren begonnen hyena’s rond de stad mensen aan te vallen. De Harari’s vroegen daarop Nur dit probleem op te lossen. Nur besloot het gesprek aan te gaan met de leider van de hyena’s. Hij trok naar de berg Hakim waar volgens zeggen de heiligen elke donderdag bijeenkomen om de lopende zaken van Harar te bespreken. Hij vroeg de heiligen om een ontmoeting met de hyenakoning te regelen.

Een week later zat hij met de koning van de hyena’s khat te kauwen. Dit was het moment om de koning te vragen waarom zijn volgelingen plots zoveel mensen aanvielen. Wat bleek? Het was de hyena’s ter ore gekomen dat er een stadsmuur opgetrokken werd. Daar waren ze niet blij mee. Het zou de hyena’s beletten de stad binnen te gaan, terwijl ze daar normaliter het meeste voedsel vonden. De hyena’s zouden dus zeker honger gaan lijden. Emir Nur legde uit dat de muren nodig waren om de stad te verdedigen tegen vijanden. De hyenakoning kwam met een simpele oplossing. Als Emir Nur zorgde voor gaten in de muren waardoor de hyena’s toegang konden houden tot de stad zouden ze nooit meer mensen aanvallen. Emir Nur ging direct akkoord met dit voorstel en sindsdien is er vrede tussen mensen en hyena’s. Er zitten nog altijd kleine hyenagaten in de stadsmuren: waraba nudul heten ze in de volksmond.

Christelijke slager

Mondeling overgeleverde verhalen willen nog wel eens verschillende versies hebben. Zo hoor ik ook dat de hyena’s tijdens Ashoera geen granenpap maar vleesrestjes kregen. Hoe dan ook, tegenwoordig worden de hyena’s elke avond na zonsondergang gevoed met vlees. Zo’n vijftig jaar geleden begon die traditie maar niemand weet precies waarom. Tuurlijk houdt het verband met de eerdere voederrituelen en de speciale band tussen Harari’s, Oromo’s en hyena’s, maar toch. De hyena’s hadden zich blijkbaar tijden prima alleen gered door te struinen op vuilnishopen en slachtplaatsen. Precies daar begonnen de dagelijkse voedersessies. Zoals ik zelf kon ervaren is de traditie inmiddels een belangrijke toeristentrekker geworden.

Mijn gids Solomon Worku bracht me erheen, naar een plek buiten de muren, ten noorden van Harar Jugol, nabij de christelijke slager. Daar troffen we hyenaman Butusa; elke dag opnieuw zorgt hij voor voldoende vleesresten voor de dieren. Vele hyena’s hebben namen, horen we, en hij roept ze een voor een. Het is een vreemde gewaarwording als ze aankomen vanuit de heuvels, hun ogen schitterend in het felle ontstoken licht. Toeristen staan in een kring om ze heen en mogen ze zelfs zelf voederen en foto’s met ze maken. Dan komt er nog een nieuwtje bij. Naast Butusa kent Harar nog een andere voederaar: Yusuf. Hij was altijd werkzaam nabij het heiligdom van Aw Ansar Ahmed, aan de oostzijde van Jugol Harar, voorbij stadspoort Argobba Bari. Feitelijk staat deze plek bekend als de originele voederplaats, die van moslims. Yusef heet daarom de oude hyenaman, Butusa de nieuwe. Yusef voert de hyena’s ook wel kamelenvlees. Dat gebeurt aan de christelijke kant niet, want christenen eten geen kamelen, om religieuze redenen.
In de loop van 2024 verhuisde Yusef evenwel naar een nieuwe voederplaats ten zuidoosten van de oude stad, ter hoogte van het Amir Nur Health Center.

Kwade geesten

Niet elke dag komen dezelfde hyena’s naar de hyenamannen. Hun buikjes zijn regelmatig meer dan rond, denk ik. Een fantastische vertelling over geesten versterkt dat vermoeden. Ik hoor het van een Ethiopische bezoeker uit Addis Abbeba. Waar hij het opgeduikeld heeft, geen idee. Hoe dan ook eten hyena’s niet alleen granenpap en vleesresten, maar ook slechte djinn, geesten. Dat scheelt Harar een hoop ellende. Je kunt de geesten niet zien, maar volgens zeggen gebruiken ze de hyenagaten in de stadsmuur om binnen te komen. Menig stadsbewoner raakt bezeten van de geesten. Anders dan mensen kunnen hyena’s de djinn wel zien en vallen ze ze aan als ze de kans krijgen. De geesten slaan onmiddellijk op de vlucht en duiken de grond in. Daar zijn ze niet veilig, want de hyena zuigt ze er simpelweg uit op. In de maag van de hyena laat de geest het leven. Op dat moment maakt de hyena een van zijn kenmerkende geluiden: oowoop! Harari’s vertellen dat een hyena die een djinni opgepeuzeld heeft, daarna moet overgeven. Niet alleen haar en nagels, maar zelfs kostbare stenen. Als je een hyenagrot kan vinden, kun je die kostbaarheden daar vinden.

Net zoals orthodoxe moslims zich keren tegen Harari soefi’s en khatgebruik, zien ze ook de lokale tradities rond de hyena’s met lede ogen aan. Ze zouden niets met de ware islam van doen hebben. Niet dat ze het bestaan van bijvoorbeeld djinn ontkennen. integendeel. Zelfs de Koran verhaalt over djinn. De manier om aan hun schadelijk invloed te ontkomen is evenwel het reciteren van de Koran, niet het pamperen van hyena’s. Hun standpunt is niet verrassend, natuurlijk.

PRAKTISCH

Naar welke hyenaman je ook gaat, het voederen van de hyena’s begint rond 19.30 uur. Ga je zonder gids vraag dan van te voren even na (bijvoorbeeld bij je accommodatie) wat het bijwonen van de voedersessie ten tijde van je bezoek kost. Dan ben je up to date. Meld je bij aankomst op de voederplek direct bij de hyenaman. Zo voorkom je dat een onofficiële tussenpersoon je benadert om vervolgens commissie bij de hyenaman op te strijken. Met een gids regelen deze dingen zich vanzelf.

Mijn gids Solomon Worku kan ik van harte aanbevelen. Hij is bereikbaar via WhatsApp (+251936052727). De nieuwe voederplek van hyena’s heeft nu zijn voorkeur.

LEESTIP
Voor iedereen die zijn bezoek aan de hyena’s van Harar meer diepgang wil geven is Marcus Baynes-Rock’s Among the Bone Eaters: Encounters with Hyenas in Harar een absolute aanrader. Hij deed als bioloog jarenlang onderzoek naar de beesten en kreeg vanzelf alles van de Harari rituelen mee.

Deze blogpost bevat affiliate links. Bij aanschaf van een product via zo’n link gaat een klein bedragje naar Mariëtte, de schrijfster van deze blog. Die commissie maakt het product niet duurder voor de koper (die merkt er niets van) maar helpt wél deze gratis site in stand te houden. Dank je wel!