Heiligen en khat in islamitisch Harar

Als je van het leven houdt, houd je van Jugol, de heilige islamitische citadel van Harar. De huizen, de mensen, de chaos, álles is er kleurrijk. Zijn doolhof aan straatjes vol fuchsia-roze en oranje huizen, lichtgroene moskeeën en heiligdommen behoren tot het UNESCO Werelderfgoed. Ze ademen eeuwenlange tradities en verhalen over soefi’s én khat.

Hoe bijzonder is het hier. In het overwegend orthodox christelijke Ethiopië waar de rotskerken van Lalibela me al eerder hadden betoverd is het nu de beurt aan het erfgoed van Harar, een van de oudste islamitische steden in Oost-Afrika. Vermoedelijk gesticht in de 10e eeuw, eeuwen later versterkt met stadsmuren en -poorten, was de woestijnstad een welvarend onafhankelijk koninkrijk. Honderden jaren was het een belangrijk kruispunt op de handelsroutes tussen Afrika, het Arabisch schiereiland en Azië. De khat en koffie uit de streek waren gewilde producten. Harar werd ook een bolwerk van islamitische geleerdheid. De ligging op een heuvel maakte het relatief goed verdedigbaar.

In de stad zouden zich ooit exact 99 moskeeën hebben bevonden, elk verwijzend naar een van de 99 Schone Namen van Allah. Vooral Afrikaanse moslims beschouwen Harar daarom wel als de vierde heilige stad van de soennitische islam. Volgens de een ligt het aantal moskeeën tegenwoordig rond de tachtig, volgens de ander rond de honderd, maar hoe dan ook, met daarnaast ruim honderd islamitische heiligdommen komt Harar aan religieus erfgoed niet tekort. De bijnaam van Harar luidt in de volksmond niet voor niets ‘Stad van Heiligen’. In de oude stad wonen voornamelijk de lokale Harari, erbuiten Oromo en Amharen. Anders dan vroeger maken moslims nu minder dan de helft van de bevolking uit. In 1990 ontving Harar van UNESCO de eretitel ‘City of Peace and Tolerance’ omdat er vele etnische en religieuze groeperingen vreedzaam samenleven.

Patroonheilige van Harar

Genoeg te verkennen dus, maar waar te beginnen? Veel wijken (toya‘s) binnen Harar Jugol zijn vernoemd naar heiligdommen – dat vergemakkelijkt de oriëntatie – maar kan ik al dat erfgoed ook bezoeken? Een goed startpunt voor mijn wandeling is het Ferez Magalaplein met de Ethiopisch-orthodoxe Medhane Alem Cathedral en even verderop de Jamia-moskee, de Grote Moskee van Harar. Vrouwen in kleurrijke gewaden zijn overal, sjouwend met hun kinderen, druk met het kopen van teffmeel voor het maken van injera, de typisch Ethiopische pannenkoek, of het stampen van kruiden voor hun huis.

Een stuk zuidwaarts stuit ik op het mausoleum van sheikh Abadir Umar Al-Rida, de legendarische stichter en patroonheilige van Harar. Oorspronkelijk van het Arabisch Schiereiland, kwam hij in de 10e eeuw met tientallen andere soefi heiligen naar Ethiopië, trouwde er met een lokale Harari vrouw, onderwees de islam en bouwde er de Jamia-moskee. Althans, dat is het verhaal van een van zijn afstammelingen die ik in het straatje voor het graf tref. Oh, kom je uit Nederland? Dat vindt hij leuk. Hij had ooit overwogen om aan de Islamitische Universiteit van Rotterdam te gaan studeren, vandaar. Waarom het er niet van gekomen was? De Nederlandse taalhobbel. Lekker thuis blijven in Harar leek beter. Hij lacht. Elke donderdagavond vindt er een soefibijeenkomst met muziek in het heiligdom van zijn voorvader plaats, vertelt hij nog. Een volgende keer moet ik zeker langskomen. Dat hoop ik echt te doen. De Harari moslims noemen in hun religieuze lofzangen (menzuma) naast Allah en de profeet Muhammad steevast ook Abadir. Ze beschouwen hem als ‘de vader van Harar’, zij zijn allemaal zijn zonen.

Heel kalm oogt de centraal gelegen grafkoepel van Emir Nur ibn Mujahid, de man die volgens zeggen in de 16e eeuw de stadsmuren liet bouwen om Harar te verdedigen tegen de christenen en de Oromo. De koepel doet aan een cactus denken want hij is gifgroen met uitsteeksels. Khat kauwen is hier een gewoonte die de mannen in de middag uren aan huis kluistert, maar je kunt deze hobby ook nabij het graf van de heilige uitoefenen. Sterker nog, bij elke heilige. Khat speelt van oudsher een rol in de rituelen van de soefi’s hier. Geen idee hoe spiritueel je daarvan wordt. Ga ik niet proberen. Hoeft ook niet, toch al in de hemel van zoveel pittoresks. Ik loop voorbij een muezzin die nog zonder microfoon oproept tot het gebed.

SOEFI’S EN KHAT
Khat is geen goedje van de laatste tijd in Ethiopië. Deze licht stimulerende drug wordt er al sinds de dertiende eeuw gebruikt. Kauwen op de verse bladeren verdrijft vermoeidheid en honger, maar bijzonder in Harar is dat het niet zomaar alleen een genotsmiddel is. Islamitische soefi’s zouden het hebben geïntroduceerd als een van de manieren om in een staat van extase te geraken, een gevoel van eenwording met God te ervaren, om zo spirituele inzichten te verkrijgen.

Over khat bestaan ook mooie, devote verhalen. Zo zou God een oudere emir (Azurcherlaini) samen met twee andere emirs, Khedir en Elias, op pad hebben gestuurd om het water van het eeuwige leven te vinden. Khedir en Elias vonden het water als eersten, waardoor ze eeuwig levende profeten werden. Alleen was toen het water op. Azurcherlaini bleef met lege handen achter en dat terwijl hij in een droom aan God had verteld dat hij bang was om na zijn dood in de vergetelheid te geraken. Toen schonk God hem khat en wel met de boodschap dat eenieder die khat zou kauwen zich hem zou herinneren. Een ander verhaal vertelt dat soefi imams zelf de khat ontdekt hebben in hun zoektocht naar het eeuwige leven. De documentaire Faya Dayi (over de geschiedenis van khat in Harar) doet van deze mystieke vertellingen heel indringend verslag. Hoe dan ook vindt khat daadwerkelijk zijn oorsprong in het Emiraat van Harar. Van daaruit breidde de teelt zich uit naar Somalië, Kenia en Jemen.

Het gebruik van khat door Harari soefi’s is nog altijd niet weg te denken uit de wekelijkse bijeenkomsten van soefi’s. Niet alleen mannen gebruiken het, ook vrouwen. De tweespalt onder lokale moslims over het gebruik van khat neemt evenwel toe. Het gebruik van khat is binnen de islam niet onomstreden. Of het verboden, af te raden of toegestaan is, daarover verschillen de geleerden van mening. Orthodoxe moslims zijn in ieder geval pertinent op khat tegen: het zou net als soefisme niets van doen hebben met de ware islam. Meer en meer Ethiopische moslims werken tegenwoordig al dan niet langdurig in de Golfstaten of Saoedi-Arabië, nemen er de conservatieve ideeën van de wahhabisten over en ventileren die ook weer thuis. Met de lokale verhalen rond hyena’s zijn ze evenmin blij.

Harari huizen

Niet alleen de moskeeën en heiligdommen behoren tot het Werelderfgoed van UNESCO. Ook de gey gar, de traditionele Adare of Harari huizen, doen dat. De meeste zijn rechthoekig, hebben twee verdiepingen en een plat dak. Hun façades en interieurs zijn ware kleurexplosies en beladen met symboliek. Neem allereerst de grote huiskamer, de belangrijkste kamer van het huis, met doorgaans vijf platforms (nadabas) van wisselende grootte op verschillende hoogtes, voor familieleden en gasten van minder en meer aanzien, afhankelijk van kennis, leeftijd en sociale status. Een overleden familielid komt uit respect ook even op een hoge nadaba te liggen. Of een huis nu groot of klein is, van een rijke of arme, deze basisprincipes zijn al duizend jaar hetzelfde. Ik houd het bescheiden en ga beneden zitten. Zonder mijn gids Solomon Worku was ik hier overigens niet binnengekomen.

Waar de vloer niet bedekt is met tapijten of kleden, is hij rood geverfd of (deels) rood betegeld. Het rood herinnert aan het bloed dat vergoten werd tijdens de Slag van Chelenqo in 1887. De veldslag betekende een nederlaag voor de islamitische heersers en markeerde het definitieve einde van het Emiraat van Harar.

De achter- en zijwanden hangen vol emaille schalen en rieten manden (hoe meer hoe beter, lijkt het). Nisjes (taqet‘s) bieden plaats aan andere spullen zoals vaasjes en decoratieve prullaria.
De twee rechthoekige nissen in het midden van de achterwand zijn doorgaans gevuld met boeken. Natuurlijk neemt de Koran een prominente plaats in. De langwerpige vorm van de nissen moet associaties met de dood en het graf oproepen. Een aansporing om maar een goede gelovige te zijn, want voor slechte daden wordt je aan gene zijde ter verantwoording geroepen. Boven deuren en nissen staan niet voor niets devote Arabische teksten.

Solomon wijst nog op wat ruimtes aan weerszijden van de huiskamer: speciale kamers voor verse echtgenoten en hoogzwangeren. Vrouwen kunnen er ook apart zitten als de mannen bijeenkomen om khat te kauwen en te mediteren, zoals gezegd een volstrekt normale combinatie in Harar. Kinderen die nog niet vasten (tot zeven jaar) eten tijdens de ramadan eveneens in een privékamertje, uit het oog van vastende familieleden. De ramadan kent overigens meer gebruiken rond het huis. De Harari’s witten de muren van hun huis voor aanvang van de vastenmaand en voor de Dag van Arafat (de dag voorafgaand aan het Offerfeest). In plaats van wit is groen populair. De hele huisraad krijgt tegelijkertijd een schoonmaakbeurt.

Ook kenmerkend voor de lokale huizen is een binnenplaats waar een groot deel van het huishoudelijke leven zich nabij de keuken afspeelt. Ik at er een hapje mee met de dames van het huis. Net als alle Harari’s zijn ze trots op hun bijzondere huis. Natuurlijk krijgen ik en mijn gids ook Ethiopische koffie te drinken. Het wordt hier niet zo ver vandaan verbouwd, hoor ik, al heeft veel koffie inmiddels plaatsgemaakt voor khat.

Sherif Harar City Museum

Eigenlijk wil je in Harar vooral lekker ronddwalen en alles dat naar museum riekt, houdt je daarvan af. De musea die Harar rijk is, zijn evenwel overzichtelijk en leren je net weer wat meer over de stad. Het meest bekend is het Rimbaud Museum, gevestigd in een Indiase koopmanswoning op de plek waar de Britse dichter Arthur Rimbaud aan het einde van de 19e eeuw gewoond zou hebben. Natuurlijk is het museum aan hem, zijn leven en oeuvre gewijd, maar de collectie foto’s van Harar aan het einde van de 19e, begin van de 20e eeuw, zijn minstens zo intrigerend. Nog interessanter is het Sherif Harar City Museum. Het doet net zou ouderwets aan, maar het omvat meer artefacten van de lokale islamitische en christelijke gemeenschap, van sieraden en kleding tot oude manuscripten en wapens. De voormalige keizer van Ethiopië, Heile Selassi, bracht bovendien zijn huwelijksreis in dit (ook) Indiase handelaarshuis door. Vandaar dat het ook wel Ras Tafari’s House heet. Let op de olifantenkop in het houtsnijwerk boven de voordeur, naar zeggen een verwijzing naar de hindoegod Ganesh.

PRAKTISCH

Accommodatie

Grofweg kunnen de overnachtingsadressen in Harar verdeeld worden in homestays in Harar Jugol, de oude binnenstad, en hotels in de nieuwe stad.
Homestays zijn altijd traditionele Harari huizen in Harar Jugol waar je een kamertje toegewezen krijgt en sanitair (met koud water) deelt met andere gasten. Bekende homestays zijn Rewda Guesthouse en Anisa Guesthouse. Boeking online verloopt niet altijd soepel en bemiddeling via een lokale gids werkt beter. Of je loopt simpelweg langs. De hotels in de nieuwe stad zijn geen van allen fancy, maar wel functioneel en veilig, bovendien niet al te ver van de belangrijkste attracties. Lopend te doen of anders per tuktuk. Betrouwbare adressen zijn het Winta Hotel en het Wonderland Hotel.

Excursies

Binnen Harar Jugol is het fijn om een dagdeel met een gids op pad te gaan. Zo raak je vertrouwd met de wirwar aan straatjes, de belangrijkste highlights en stadspoorten. In de avond kan hij je ook meenemen naar een van de hyenamannen buiten de stadsmuren, die daar dagelijks de hyena’s voeren. Mijn fijne en betrouwbare gids in Harar was Solomon Worku, bereikbaar via WhatsApp (+251936052727). Met hem kun je de volgende dag ook nog de kamelenmarkt in Somaliland bezoeken.

Deze blogpost bevat affiliate links. Bij aanschaf van een product via zo’n link gaat een klein bedragje naar Mariëtte, de schrijfster van deze blog. Die commissie maakt het product niet duurder voor de koper (die merkt er niets van) maar helpt wél deze gratis site in stand te houden. Dank je wel!