Festa dos Tabuleiros van Tomar

Het Festa dos Tabuleiros of het Feest van de Heilige Geest van Tomar behoort sinds mei 2023 officieel tot het Portugese immateriële culturele erfgoed. Het kleurige spektakel doet sterk aan de Heilige Geestfeesten op de Azoren denken. Wat blijkt? Beide feesten zijn nauw verwant.

Als ik vrijdag 30 juni 2023 vroeg in de ochtend in Tomar aankom, zijn de locals al druk in de weer. Ze hangen kleurige vaandels in de straten en quilts over hun balkons. Wat is er aan de hand? Twee vrouwen op het Plein van de Republiek vertellen het vol trots. De volgende dag, 1 juli, gaat het Festa dos Tabuleiros beginnen. Het feest vindt maar eens in de vier jaar plaats, een reden om flink uit te pakken. Tien dagen lang zullen er optochten, kerkdiensten, traditionele volksspelen, muziek- en dansvoorstellingen plaatsvinden. De hoofdoptocht met de tabuleiros is het meest befaamd, door heel Portugal. Meisjes en vrouwen in witte jurken dragen dan plateaus (tabuleiros) met torens brood op hun hoofd, afgetopt met een kroon en beeltenis van de Heilige Geest (een duif) of met een armillairsfeer (het symbool van de Portugese maritieme expansie) en het kruis van de Orde van Christus.

Oogstfeesten voor godin Ceres

Weet je eenmaal van de tabuleiros, dan zie je ze overal in Tomar terug. Op ansichtkaarten, logo’s en exposities. Tegenover de rivier, op de hoek van de Rua Serpo Pinto, Tomars belangrijkste winkelstraat, beschikt de comissão (commissie) die de vierjaarlijkse feesten in goede banen leidt zelfs over een eigen monumentaal pand. De inwoners van Tomar moeten gezamenlijk nogal wat werk verzetten en de gemeenschapszin die daaruit spreekt, is sowieso indrukwekkend, maar waar gaat de traditie nu eigenlijk om? Het Festa dos Tabuleiros grijpt terug op oude, voorchristelijke oogst- en dankbaarheidsfeesten voor de godin Ceres. De kenmerkende broden boven op de hoofden van de vrouwen, de enorme hoeveelheid bloemen, soms ook korenhalmen, maïs en artisjokken waarmee hun broodtorens versierd worden, duiden daarop. Het benadrukt daarbij het belang van brood op het Portugese menu. Vanaf de 13e eeuw werden de oogstfestiviteiten evenwel katholiek gemaakt en toegewijd aan de Heilige Geest. De heilige koningin Isabelle (1271-1336), vrouw van koning Dinis I van Portugal, speelde daarin een belangrijke rol evenals haar verhaal over het wonder met de rozen, waarin liefdadigheid centraal staat.

Het wonder van de rozen
Volgens de legende deelde de heilige koningin Isabel altijd ruimhartig brood uit aan de armen, maar haar man, koning Dinis I, keurde dat niet goed. Ze deed haar liefdadigheidswerk achter zijn rug om. Toen hij haar op een dag naar buiten zag gaan, vroeg hij wat ze onder haar mantel droeg. Ze antwoordde: “Allemaal rozen, meneer!” Toen ze haar mantel opensloeg, vielen tientallen rozen in plaats van broden op de grond. Dit wonder overtuigde de koning van de barmhartigheid en goede bedoelingen van de koningin. Hij begon haar werk te steunen.

Stierenparade van de Heilige Geest

Het hele feest duurt overigens veel langer dan de genoemde tien dagen. Het kent een aanloopfase in de afzonderlijke freguesias (woonkernen) van Tomar, die minder bekend is. De eerste plechtige activiteit van het Feest van de Tabuleiros vindt plaats op paaszondag met een met muziek omlijste processie van Heilige Geestkronen en vaandels en kerkdiensten, iets dat in de periode erna zeven keer wordt herhaald. Zeven staat binnen de katholieke context symbool voor perfectie.

Is de feestweek eenmaal begonnen, dan zijn er duidelijke hoogtepunten in het programma. Heel Tomar is versierd met gekleurde slingers en vaandels, maar een vast aantal volksstraten in het oude centrum maakt nog extra werk van de decoraties. Ze zijn overdekt met bogen of netten vol crêpepapieren bloemen, het straatplaveisel zelf verfraaid met mozaïeken van bloemblaadjes en gekleurd zaagsel. Vrijdag in de late namiddag vindt de officiële opening van de versierde straten plaats. De mooiste straat valt in de prijzen. Natuurlijk kun je al deze vrolijke straten nog dagen gaan zien.

Op vrijdag vindt verder de Cortejo do Mordomo, de optocht met de mordomo plaats. De mordomo is de man of vrouw die een jaar eerder is gekozen om de organisatie van de feesten te leiden. De mordomo zit op een speciale wagen die twee uitgedoste stieren door de stad trekken. Vroeger heette deze optocht de stierenparade van de Heilige Geest. De beesten moeten behoorlijk stressbestendig zijn, want om hen heen weerklinken vuurwerkknallen, doedelzakmuziek en een hele fanfare. Achter hen volgen koetsen met speciale gasten en enkele ruiters te paard.

Zegening van de tabuleiros

Toeristen komen vooral de laatste zondag van de feestperiode naar Tomar voor de flamboyante hoofdoptocht (Grande Cortejo dos Tabuleiros) door het oude centrum. De zaterdag ervoor begint de reuring rond de tabuleiros al. De zestien afzonderlijke freguesias (woonkernen) komen dan allemaal met hun deelneemsters aan, nadat ze ze eerst in hun eigen midden hebben getoond. De tabuleiros zetten ze alvast klaar in het park Mata Nacional dos Sete Montes, in het centrum, om ze de volgende dag in één keer op te halen. Iedereen die wil, kan ze voordien gaan bewonderen.

Uiteindelijk lopen er op zondag in totaal zo’n zevenhonderd meisjes en vrouwen mee, variërend in leeftijd van achttien tot tachtig jaar. Allemaal kunnen ze wel wat aanmoediging gebruiken. Elk draagster heeft maar liefst dertig broden van 400 gram per stuk op haar hoofd, gelijk aan haar eigen hoogte. Omdat de tocht om 16 uur begint, is de ergste zomerhitte wel voorbij, maar nog altijd moeten ze vijf kilometer lopen. Elke draagster heeft een mannelijke begeleider die in de gaten houdt of de broodstapel van zijn gezellin goed overeind blijft, vooral als het waait of de vermoeidheid toeslaat. De jurken van de vrouwen zijn allemaal wit, symbool van puurheid, en sjerpen in de kleur van hun freguesia. Haar wandelmaat draagt een stropdas in dezelfde kleur en een zwarte cap op zijn linkerschouder. De paartjes vormen twee lange rijen, met vrouwen aan de buitenkant en mannen aan de binnenkant, door de hoofdstraten van het centrum. Vuurwerkmannen lopen prominent voorop, nog voor lokale notabelen zoals de burgemeester.

Tegen het einde van de tocht vindt voor de 15e-eeuwse kerk van São João Baptista (Sint Johannes de Doper), op het Plein van de Republiek, het belangrijkste ritueel plaats: de zegening van de tabuleiros. De lokale geestelijken lopen daartoe tussen de rijen tabuleiros door, die voor het moment allemaal op de grond staan. De broden zijn feitelijk offerandes en staan voor het inlossen van beloftes aan God. Is de zegening voltooit, dan luidt de kerkklok en staan alle vrouwen tegelijkertijd op met hun tabuleiros weer op het hoofd. Een kippenvelmoment, volgens de locals.

Uitdelen van brood en wijn

De maandag na de grote optocht met de tabuleiros trekken versierde ossenwagens door de stad, volgeladen met de broden van de tabuleiros en met wijn. Mannen delen alles uit aan de bewoners. Vroeger was deze gift, de Bodo of Pêza, vooral voor de armen bedoeld die nauwelijks te eten hadden. Tegenwoordig krijgt iedereen het speciale brood bij inlevering van een bon, die van te voren besteld moet worden, omdat het zo populair is. De twee stieren die op vrijdag de mordomo rondreden, werden vóór 1966 nog gedood om dan op maandag hun vlees uit te delen. Dit oude gebruik is sindsdien verdwenen.

Pinksteren

Wie ooit op de Azoren, de autonome Portugese archipel, het Heilige Geestfeest rond Pinksteren meemaakte, zal daarvan zeker elementen herkennen in het Festa dos Tabuleiros, het Heilige Geestfeest van Tomar. Het feest zoals dat nu in Tomar plaatsvindt, ontwikkelde zijn eigen, nieuwere vorm en werd in 1950 gestandaardiseerd. In sommige plaatsen rond Tomar, zoals Carregueiros, gaan dingen nog wel traditioneler, zoals op de Azoren. Net als op de eilanden wordt daar voor de ceremonies nog een keizer (imperador) gekroond. Dit verwijst naar vroegere millenaristische ideeën over de komst van een rijk (het Rijk van de Heilige Geest) onder monastieke of broederlijke heerschappij waarin de hiërarchie van de Katholieke Kerk en zijn instituten overbodig worden. De zeer beperkte rol van de kerk in de organisatie van de Heilige Geestfeesten zijn zeker terug te voeren op dit oude millenarisme. De symboliek van Pinksteren past er helemaal bij. Volgens de christelijke geschriften daalden op pinksterzondag de vuurtongen neer op de apostelen. God zou daarmee duidelijk hebben gemaakt dat de Heilige Geest voor iedereen beschikbaar is, dat iedereen gelijk is voor God. Voor koningin Isabel was dit gedachtegoed essentieel en werd christelijke solidariteit, het verenigen van rijk en arm, het centrale thema van haar devotie. Het uitdelen van voedsel aan het eind van het Heilige Geestfeest startte op haar initiatief.

PRAKTISCH

Ruim voor aanvang van het Festa dos Tabuleiros zijn de data en het programma ervan bekend. De speciale website is behulpzaam alsmede foldermateriaal dat ter plekke bij het toeristenbureau opgehaald kan worden. Het programma is voor de belangrijkste onderdelen (zoals de hoofdoptocht) tweetalig (Portugees en Engels) en duidelijke stadskaartjes geven duidelijk de routes en richting van de optochten aan. Het volgende feest vindt naar verwachting in de zomer van 2027 plaats.

Deze blog bevat affiliate links.