Erik Scherder: Heimwee naar de camino is een verlangen naar beloning

Hoogleraar klinische neuropsychologie en bewegingswetenschappen Erik Scherder (1951) is dé Nederlandse promotor van meer beweging. Beweging baat het brein, en daarmee de gezondheid. Met klare taal, enthousiasme en humor weet hij uit te leggen wat er precies in de hersenen gebeurt als we ons fysiek inspannen. We leggen deze expert graag een paar specifieke caminovragen voor. Waar komt dat gevoel van vrijheid onderweg naar Santiago de Compostela vandaan?

Erik Scherder lacht: “Natuurlijk ken ik de Camino de Santiago. Hij staat zelfs op mijn bucketlist. Het is alleen niet iets dat je gaat doen in de grote vakantie. Ik schreef al over de pelgrimage in mijn eerste boek Laat je hersenen niet zitten. De tocht is een schitterende manier om hersendelen te activeren. Doordat je uren achtereen loopt, kom je tot rust, tot mind-wandering en zelfreflectie. Het is een vorm van meditatie. Door de rust, wordt er een netwerk in de hersenen actief, dat het default mode network genoemd wordt. Dat netwerk zorgt voor creativiteit, mind-wandering en dergelijke. Voor dat netwerk is veel wetenschappelijke ondersteuning.”

Dat is fijn, maar bij thuiskomst lijden vele caminogangers aan caminoblues. Ze zijn bevangen van het caminovirus en willen allen nog maar camino’s doen tijdens de vakanties. Ze zijn verslaafd. Wat is er met hen gebeurd?

“Er zitten meerdere aspecten aan. Allereerst gaat het om een beloningsgevoel. De nucleus accumbens, een van van de gebieden dat behoort tot ons beloningssysteem in de hersenen, speelt hierin een belangrijke rol.”
“Bij de camino gaat het echt om een flinke uitdaging.  Die begint al in Nederland. Je bent tijden van tevoren bezig met de tocht.  Je neemt de beslissing dat je de camino gaat doen en dan moet je bedenken hoe en wanneer je die gaat starten. Je hebt er ook bepaalde verwachtingen van. Bij die verwachtingen maak je dopamine aan. Je hebt de route niet eerder gedaan, bij blaren denk je misschien over stoppen, maar je gaat toch door. Je loopt en denkt: ‘Joh, het lukt me, ik kan het!’ Bij dat gevoel van beloning komen opiaten vrij,  morfine-achtige stoffen. Dat werkt verslavend, want je wilt dat fijne gevoel almaar hebben. Hoe langer je loopt, hoe meer beloning je krijgt. Bij thuiskomst ervaar je die niet meer. De caminoblues zijn een craving, een verlangen naar beloning. Supergemotiveerd zijn. Daarin speelt de nucleus accumbens zo’n belangrijke rol. Je wilt die terug.
Als je niks anders hebt dan de route borrelen mooie ideeën naar boven. Lopen wordt niet voor niets al sinds de oudheid beschouwd als vorm van meditatie.”

Caminogangers ervaren ook dat hun dagprogramma zo lekker overzichtelijk is. Opstaan, ontbijten, wandelen, slaapplaats vinden, douchen, je arme voeten verzorgen, slapen, dat is het wel zo’n beetje. Thuis hebben ze heimwee naar die eenvoud.

“Ja, maar er is nog een ander aspect: een verrijkte leefwereld. Je wordt wél uitgedaagd. Waar gaan we vandaag heen? Hoe ver is dat lopen? Met die vragen start je de dag. Met wandelen activeer je ook de prefrontale netwerken. De cerebellum, de kleine hersenen, die zorgen voor de timing tijdens het bewegen maar óók voor emotieregulatie. Piekeren of tobben wordt minder. Negatieve emoties komen op de rem. Dat is een belangrijk punt. Meer bewegen is niet alleen goed voor je lichaam, maar ook voor je stemming; het maakt je ook vrolijker.”
“De natuur maakt verschil. Ik loop zelf regelmatig in het Amsterdamse Bos. Je zoekt je weg en ziet een diversiteit aan planten. Zo’n route is een verrijking en de prikkels die het oplevert heb je nodig om meer grip op je emotionele leven te krijgen.”

We hebben het nu alleen over wandelen gehad, maar hoe zit het met fietsen?

“Goede studies laten zien dat alle fysieke inspanning vergelijkbare effecten oplevert, maar je moet met fietsen wel meer opletten. Je wilt van stress af, maar fietsen in de stad is minder ontspannend dan fietsen in de natuur. Bij lopen kun je over het algemeen meer relaxen, en dat is niet onbelangrijk. Het default mode netwerk activeer je alleen als je tot rust komt. Als de auto’s constant langs je heen scheren, lukt dat wellicht  minder. Als ik het over fietsen heb, heb ik het trouwens nooit over e-bikes. Daar ben ik geen fan van, niet in het dagelijks leven en niet op vakantie. Natuurlijk zijn er mensen die alleen maar dankzij de e-bike kunnen fietsen, dat is natuurlijk geweldig fijn. Als je wilt dat fysieke activiteit alle voordelen oplevert die ik noemde, dan moet je matig-intensieve  inspanning leveren. Een beetje dóórlopen dus en (liefst) op een gewone fiets tegen de wind in trappen.”

Of caminogangers nu gelovig zijn of niet, velen ervaren onderweg spirituele momenten, die ze naderhand óók missen. Hoe verklaar je die?

“Over spirituele ervaringen heb ik in de EO-serie Erik Scherder Onderzoekt de aflevering Eerst zien dan geloven gemaakt. Mensen kregen een ‘god-helm’, een scooterhelm met snoertjes, op met de mededeling dat er elektromagnetische golven door hun hoofd zouden gaan. Nadat ze met die god-helm hadden opgezeten, werden ze ondervraagd over hun ervaringen. De een dacht even de hemel te hebben ervaren, de ander was beziggeweest met de boodschappenlijst voor de AH en had verder niks bijzonders gevoeld. De mensen die deelnamen aan dit experiment waren van te voren wel onderzocht, niet iedereen is meditatief even gevoelig. Naderhand werd de deelnemers verteld dat de helm niet had aangestaan, dat er in werkelijkheid niets aan verbonden was geweest. Wat daar in het brein gebeurde, is dat ze tot rust waren gekomen, net als bij wandelen. De rust zorgt voor activering van het default mode netwerk en mind-wandering, het effect van meditatie en wellicht een spirituele ervaring. Of die helm nu wel of niet had gewerkt, dat maakte voor degenen die spirituele ervaringen hadden gemeld ook eigenlijk niet uit. Ze hadden niet bij de helm stilgestaan of hadden wel vaker spirituele ervaringen. Ze maakten het echt mee en dat is prima.”

Wat is beter? Alleen lopen of samen?

“Ik ken iemand die de camino al meerdere keren in zijn eentje gelopen heeft en hij is er idolaat van. Of hij ook verslaafd is aan pelgrimage, weet ik niet. Hoe dan ook, zou ik de route zelf liever met mijn echtgenote lopen. Dat lijkt me veel leuker dan in mijn eentje. Los van mijn persoonlijke voorkeur: elkaar steunen tijdens de tocht is een sociaal gebeuren. Onderzoek in de blue zones – waar mensen aantoonbaar langer leven dan elders op de wereld – toont aan dat steun vanuit een sociaal netwerk een doorslaggevende factor is voor een langer en beter leven.”

Meer ouderen dan jongeren doen de camino. Het is vaak een activiteit voor na het pensioen. Wat vind je daarvan?

“Ik word daar niet vrolijk van, hoewel het op zich een goede zaak is. Jongeren moeten dit óók doen. Met corona doorleven we de grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog. Een goed afweersysteem is voor jong en oud belangrijk. Met wandelen verbetert je immuunsysteem aantoonbaar. Met dat thuiswerken en kinderen die de hele dag thuis in plaats van op school zaten, bewogen we met zijn allen minder. We zijn meer gaan wandelen, maar per saldo zijn we daar niks mee opgeschoten. Mensen zijn minder gaan fietsen, naar het werk bijvoorbeeld.”
“Het gaat niet alleen om de camino, maar om de hele levensloop. Mensen moeten decennialang meer gaan bewegen, heel Nederland moet bewegen. De lagere klassen betalen tijdens de pandemie de rekening. Vooral zij liggen op de intensive care. Daarom heb ik samen met onder meer de sportprominenten Joop Alberda, Bas van de Goor en Louis van Gaal voor de zomer een manifest ondertekend. Een brief naar de Tweede Kamer gestuurd, een pleidooi voor goede maatregelen om Nederlanders nu echt in beweging te krijgen. De reactie van de overheid is nog teleurstellend, tot nu toe. Maar we blijven er echt voor gaan!”

Wat raad je tot slot aan bij caminoblues?

“Onderweg op de camino kun je al bedenken hoe komt het dat de tocht je zo bevalt. Wat zijn de ingrediënten? Veelal kom je uit op: het is een uitdaging, het kost moeite en het is belonend. Als je thuis in het caminogat dreigt te vallen, volstaat de inspanning van een ommetje misschien niet helemaal om een dopamine-boost te krijgen. Voor degene die de camino gewend zijn, bedoel ik. Bedenk dus camino’s in de buurt die een prestatie zijn als je ze volbrengt. Neem de boot naar Texel en ga een rondje Texel lopen.”

Deze blog verscheen eerder als artikel in Jacobsstaf 132, 2021.

Foto Erik Scherder: Wikipedia. Overige foto’s: Canva Pro.
________________________________________________________________________________________________________________

Deze blog bevat een affiliate link.