Geloofsideeën van Bonairianen vind je tot in de Chinese supermarkt

Het is altijd een goed idee om de locals te volgen. Dat doe ik overal en zo ook op Bonaire, maar wat leverde dit Antilliaanse eiland een verrassingen op! MirakelZ ontdekte levende geloofstradities en -ideeën van de Bonairianen niet alleen in kerken, maar ook in de Chinese supermarkt en in bossen en velden. Een compleet overzicht van plaatsen waar je relizaken treft. Lees vooral tot het end!

San Bernardo-kerk, Kralendijk
Op Bonaire zijn niet veel monumentale bezienswaardigheden die je kunt afvinken, maar gelukkig zijn de katholieke kerken doorgaans wel open. De meeste toeristen laten ze links liggen, da’s jammer. Stuk voor stuk zijn ze een kijkje waard en leren ze je iets over het eiland en zijn bewoners. Neem de San Bernardokerk. Hij is moeilijk over het hoofd te zien, want met zijn klokkentoren staat hij pal op een rotonde nabij het centrum van Kralendijk.

Het interieur is eenvoudig, maar kleurrijk (een combi waarvan ik sowieso houd), net als de rest van de hoofdstad. Eén ding is evenwel duidelijk: zowel de kerk als het aangrenzende Plaza Fraternan di Tilburg ademen het verleden van kolonialisme en missiewerk. De voorganger van de huidige San Bernardokerk werd zelfs door slaven opgetrokken. Dat neemt niet weg dat het merendeel van de Bonairianen nog altijd erg gelovig en praktizerend katholiek is. De missen zijn vanzelfsprekend in het Papiamento.

San Ludovico Beltran-kerk, Rincón
Interessanter nog is de San Ludovico Beltran-kerk in het centrum van Rincón. De kerk is ruim een eeuw oud en ik was er wel even zoet. Er staan wat minder bekende heiligenbeelden en ik moest puzzelen met wie ik in hemelsnaam te maken had. Afgaand op de kleine piano aan de voeten van de heilige vrouw achter in de kerk moet zij wel Sint Cecilia zijn, de beschermheilige van de muziek. Zeer treffend, omdat ze onder het orgel staat.

Mooi is ook de Sala di Miserikordia, al was het alleen maar vanwege de kleurige tulen gordijntjes en het zonlicht over de beeldenpartij daar. In de tuin naast de kerk vond ik een halfvergane piëta, Maria met de dode Christus op schoot. Het protestantse kerkje van Rincón een blok verder is een stuk kleiner dan de katholieke kerk, maar buiten de diensten om eigenlijk altijd gesloten.

Lourdesgrot, Rincón
De Lourdesgrot iets ten zuiden van Rincón is een opnieuw een ondergewaardeerde devote bestemming. De aanloop binnen Rincón is mooi, langs het kerkhof met graven die net zo kleurig ogen als de huizen hier (waarom ‘moet’ in NL alles zo grauw?). Zodra je op de Kaya Lourdes (de Lourdesstraat) komt, wordt het reuzenkruis boven op de grot snel zichtbaar. De grot, of eigenlijk het grotcomplex met beelden van Maria en de knielende Bernadette, is beduidend groter dan ik me had voorgesteld.

Het was er volslagen stil, maar de troepjes onder het altaar verraadden geregelde activiteit. Oude kaarsjes, briefjes en bloemetjes van gelovigen die hun zorgen of bedankjes bij Maria achterlieten. Verderop opgestapelde stenen en een kitsch beeldje. Allemaal met een reden hier neergezet. Bij het weggaan ontdekte ik bij toeval dat er een paadje met roze bewegwijzering achter de grot langsloopt. Het voert naar een stenen trap naar het reuzenkruis boven. Eenmaal boven ontwaardde ik een tweede hogere rots achter de grot, met een Davidster erop. Ook die top kon ik beklimmen. Magnifiek uitzicht over het kruis boven Maria, Rincón, de windmolens en de zee.

Onze-Lieve-Vrouw-van-Coromoto-kerk, Kralendijk
Deze kerk, in het Papiamento ‘Parokia La Birgen di Coromoto’, is ook gewijd aan Maria, maar in haar hoedanigheid van Onze-Lieve-Vrouw-van-Coromoto, de beschermheilige van Venezuela. In Coromoto (VE) zou Maria zijn verschenen, vandaar. Het kerkje staat langs de Kaya Korona, de drukke weg in het noorden van Kralendijk richting Rincón. De hoofdingang is vaak dicht, maar de deur van een zijkapel staat zeker aan het einde van de dag meestal open. Daar kwam ikzelf achter door twee dames die richting de kerk gingen te volgen.

Binnen trof ik een ton met awa bendita (gezegend water, zover reikt mijn Papiaments wel) en zoveel verschillende heiligenbeelden dat het zelfs mij even duizelde. Van sommigen moest ik naderhand aan de hand van de attributen echt uitzoeken wie ze zijn. De man met een varkentje bijvoorbeeld. Hij is de heilige Antonius van Egypte, ‘de vader van het kloosterleven’ en onder meer de patroonheilige van de varkenshoeders. Hij beschermt ook tegen ziektes. Ik ontdekte hem in coronatijd, dus dat leek een praktische vondst.

Kruisen langs de weg
Net als in andere overwegend katholieke regio’s (denk aan ons zuiden) vind je ook op Bonaire regelmatig kruisen langs de weg en op het strand. Het grote witte kruis op de heuvel Seru Largu (‘grote heuvel’ in het Papiaments, 123 meter), iets ten noorden van Kralendijk, is evenwel het bekendste. Het is al van verre te zien en daarom een handig oriëntatiepunt. De Raad van Kerken van Bonaire plaatste het hier in het jaar 2000. Het kruis staat op een fraaie gele voet met trappen. Er onder valt de volgende tekst in het Papiaments te lezen: ‘Kristu Ayera Awe Semper’ (‘Christus Gisteren Vandaag en voor Altijd’).

Via een fantastische route tussen hoge cactussen waar enkele paartjes lora’s (geelvleugelamazones) wonen, kom je te voet, op de fiets of met de auto naar de top. Het is een plek waar locals en toeristen vooral aan het einde van de dag graag komen, voor een picknick of workout. Het kwik begint dan wat te zakken, de schaduwen worden langer en er waait een stevige bries. Vanhieruit reikt het zicht tot de zoutheuvels en – pannen in het zuiden, het eiland Klein Bonaire en geniet je van de zonsondergang. Er is alleen één punt van aandacht: de locals geloven dat het tegen de schemering begint te spoken rond het gele Millenium Monument dus op tijd vertrekken is aan te raden.

Visserskapel
Ooit merkte ik het op Curaçao en op Bonaire weer. Veel katholieke gebruiken zijn overgewaaid uit Venezuela. De parochiekerk gewijd aan Maria van Cormoto kwam al voorbij, maar neem ook het eerbetoon aan La Virgen del Valle (de Maagd van de Vallei). Een beeld van deze Maria staat naast de kleine vissershaven bij Lac Cai in het zuidoosten van Bonaire. Vele Bonairiaanse vissersfamilies komen oorspronkelijk van het Venezolaanse Isla Margarita. La Virgen del Valle was daar hun beschermheilige en ze namen haar simpelweg mee.

Nog elk jaar vieren de vissers op Bonaire rond 8 september haar feestdag. Maria komt dan uit de kapelvitrine voor een speciale processie over het water. Op een boot gaat ze het meer over en de vissers omcirkelen haar, ieder met zijn eigen kotter. Terug aan wal volgt nog een mis waarin de priester boten en vissers zegent voor een behouden vaart het komend jaar. Kleurrijke rituelen die je eigenlijk niet wilt missen, mocht je toevallig in de buurt zijn. De kapel is altijd te bewonderen.

Geestenpoppen in het bos
Als je denkt dat je met al die godshuizen en kruizen de geloofsovertuiging van de Bonairianen in kaart hebt, heb je het grondig mis. Een fascinerende ervaring die ik opdeed in het bos maakt dat duidelijk. Ik wandelde rustig de Dos Pos-trail nabij het Goto Meer toen ik langs een vervallen hutje kwam. Altijd nieuwsgierig ging ik een kijkje nemen. Naderbij gekomen schrok ik me wild. Vanuit mijn ooghoek zag ik gestaltes. Waren er mensen? Ik liep om de hut heen; het was een soort open bar. De gestaltes bleken wonderlijke poppen. Ze deden me nog het meest aan Maria en Jozef denken. Misschien waren ze restanten van een kerststal?

Ik wilde het per se weten en deed naderhand navraag in de Facebookgroep voor bewoners van Bonaire. Kon iemand me uitleggen wat ik had gezien? De een zei dat de poppen inderdaad uit een kerstopstelling van elders kwamen en nu ‘met zonder Jezus’ hier waren gestald. Een ander noemde het kunst en had er pas nog een biertje gedronken. Het was coronatijd en je moest wat. Maar het meest frappant waren de reacties van een paar Bonairiaanse Nederlanders.

De eerste vertelde dat zulke poppen niet alleen op het land worden gebruikt als vogelverschrikkers, maar ook om op (tijdelijk) verlaten huizen te passen. Was ik niet te ver gegaan met mijn gesnuffel? Een tweede mevrouw stuurde me een chat om me te vragen of ik altijd alleen door het bos liep. Dat moest ik maar niet meer doen. Dat was gevaarlijk. Ik kon meneer X consulteren om er meer over te horen. Ondertussen had iemand anders gesuggeerd dat het om geestenpoppetjes ging. Dus ik voelde wel aan wat ze bedoelde.

Ik was oprecht ontroerd door de bezorgdheid. Ik had die lieve mevrouw verteld dat ik een kruisje van Franciscus om mijn nek had gehad. Dat zou zeker helpen, bevestigde ze, maar toch: niet meer alleen gaan lopen. De meneer die over geestenpoppen was begonnen, verwees me naar het antropologische werk van de Limburgse dominicaan Paul Brenneker (1912-1996), die missionaris was geweest op Curaçao. Van het begin af aan had hij zich geïnteresseerd voor de tradities van de lokale bevolking en ze nooit afgedaan als bijgeloof. Ze zijn immers niet meer of minder dan ander geloof.

Brenneker leerde Papiaments en begon alles wat hij hoorde te noteren. Niet alleen op Curaçao, maar ook op Aruba en Bonaire. Hij kreeg daarbij hulp van zijn lokale vriend, volksfilosoof, kunstenaar en dichter Elis Juliana (1927-2013). Het onderzoek resulteerde in een boekenserie onder de naam Sambumbu. De tien boeken zijn niet meer verkrijgbaar, maar online wel raadpleegbaar voor iedereen. Ben je net zo nieuwsgierig als ik dan is hier de gratis link: https://sambumbu.com. Je hoeft jezelf alleen maar te registreren.

Cultureel Park Magazina di Rei
Ik zat tijdens de lockdown van maart-april 2021 op Bonaire, maar had de mazzel dat het cultureel centrum Magazina di Rei in Rincón net voor mijn vertrek weer openging. Alles wat ik de maanden ervoor had geleerd, kwam daar logisch samen. Zo trof ik in de expositie naast katholieke heiligenbeelden ook Afrikaanse maskers aan. Ze staan symbool voor de goden die de slaven uit Afrika meenamen en die nog altijd belangrijk zijn voor hun afstammelingen op Bonaire. Verschillende religies mixten schijnbaar moeiteloos. Als gelovigen iets kwijt zijn, roepen ze Sint Antonius aan en tijdens het Oogstfeest danken ze de god van de oogst.

Leuk weetje: de namen van katholieke heiligen waren zeker vroeger geregeld pseudoniemen voor Afrikaanse goden. Zo verborgen slaven die gedwongen gekerstend waren hun voortdurende trouw aan het eigen pantheon. Ook interessant: de voorwerpen die mensen ophangen om boze geesten af te weren, van schedels van geiten of ezels tot kruisen en oude pispotten. Iets van vroeger? Echt niet! Ik was net vertrokken uit het Mangazina toen ik een pot aan een cactus bij een huis zag hangen. Zodra je het weet, zie je het. Precies waarom ik via MirakelZ zoveel verhalen vertel.

Chinese supermarkt
Bonaire telt een flink Chinese gemeenschap en die houdt er weer andere gebruiken op na. Het stikt op het eiland van de door Chinezen gerund supermarkten, kleine restaurantjes en barretjes en behalve beelden van hun eigen geluks- en handelsgoden boven de kassa tref je er interessante koopwaar in de devotiehoekjes voor de andere locals aan.

Behalve relikaarsen en wierookpakjes met beeltenissen van heiligen (bijvoorbeeld) een spray die moet helpen tegen het Boze Oog. Dat jaloezie van een ander je schade kan berokkenen, is een overtuiging die je wereldwijd tegenkomt. Met gebeden, spreuken en amuletten kun je je tegen dit gevaar wapenen. En hier dus ook met een soort eau de cologne.

Bonaire Islamic Center en moskee
Multiculti is Bonaire niet vreemd en dus is er ook nog een moskee. Het fraaie groen-witte gebouw trof ik in een lokale buitenwijk van Kralendijk. Bonaire kent ongeveer honderd families die moslim zijn, zo vertelde een bezoekster me daar. Vijf Bonairiaanse moslims en hun familie maken deel uit van de moslimgemeenschap op het eiland.

De overige moslims die de Bonaire Islamic Center bezoeken komen uit Marokko, Egypte, Libanon, Suriname en Guyana. De islamitische gemeenschap is helaas zo klein dat er geen speciaal winkeltje voor hen bestaat. Tijdens de ramadan op Bonaire had ik er graag wat speciale zoetigheden gescoord maar helaas. Gelukkig is er wel Mezze, een Libanees restaurant dat hoog aangeschreven staat, nabij het fort aan zee in Kralendijk.