Soep en tranen voor de Heilige Geest op de Azoren

“Ik ben vast je eerste huilende reisbegeleider”, snikte Maria.* Daar zat ik dan op Santa Maria, bij het slotritueel van Espírito Santo, het Heilige Geestfeest op de Azoren. Voor ons, in een kleine kapel stonden een vader en een moeder met een kleuter op de arm. Het meisje was jaren ernstig ziek geweest, had Maria me verteld, en de ouders wanhopig of zij ooit wel genezen zou. Was het goed met haar afgelopen? Jazeker!

Het was me wel een ingewikkeld verhaal dat eraan voorafging. De vrome vader had de Heilige Geest om hulp gesmeekt en beloofd een groots en openbaar feestmaal te bekostigen zodra zijn kind gezond werd. Het wonder geschiedde en paps stond bij God in het krijt. Zo werd hij de aanstichter van het religieuze feest van die dag. De man had zich voor de speciale rol even emperador (koning) mogen noemen en was daarvoor zelfs ritueel gekroond in de kerk. Op dit ontroerende moment zat zijn plicht erop en gaf hij de kroon terug aan het organisatiecomité, de irmandade, de broederschap van de Heilige Geest. Want in zijn eentje het feest organiseren hoefde hij uiteindelijk niet. Het was daarom niet alleen de genezing van zijn dochter, maar ook de gemeenschapszin en onderlinge zorg van de eilandbewoners, die Maria hadden ontroerd. En de anderen om haar heen. En mij. We kusten de kroon en lachten om onszelf, door de tranen heen.

Woeste natuur
Het feest van de Heilige Geest is eigenlijk ‘gewoon’ Pinksteren. Als evenement stelt het bij ons nauwelijks iets voor. Nee, dan de Azoren. Het feest van de Espírito Santo (Heilige Geest) isnergens ter wereld zo uitgebouwd als hier. Buitenstaanders raken nogal eens verward door de veelvoud aan activiteiten, die ook nog per eiland, en soms zelfs per dorp verschillen. Ook ik stond wel even te kijken.

Het begint allemaal met een Heilige Geestkapel. Elke gemeenschap van enige omvang, van wijk tot dorp, heeft er wel eentje. Het kan een apart huisje zijn, rijk versierd en kleurig zoals de vermaarde impérios van Terceira. Of simpelweg een nis of hoek van een kerk vormen. In de kapel of in de kerk worden meerdere zilveren kronen, scepters en rijksappels bewaard. Wie net als de vader van het genezen kind emperador wordt, mag die attributen een paar dagen gebruiken. Net als bij hem draaien de meeste Heilige Geestfeesten om het inlossen van gelofte. De oplossing van een probleem, het overwinnen van een uitdaging.

Eeuwenlang hadden de Azorianen aan uitdagingen geen gebrek. Ze varieerden van vulkaanuitbarstingen, aardbevingen, aardverschuivingen en orkanen tot schrijnende armoede en isolatie. Die relatief extreme ellende zou verklaren waarom de middeleeuwse Heilige Geestcultus elders in Portugal niet overleefde, maar hier wel. Het bood de kolonisten wat houvast te midden van de onvoorspelbare, woeste natuur. Geen twijfel aan de effectiviteit! Tot op de dag van vandaag hoor je fantastische wonderverhalen over Heilige Geestkronen die lavastromen stopten.

Blote jurken
Ben je met Pinksteren op de Azoren? Dan is deelname aan de feestelijke Espírito Santo-rituelen een absolute aanrader. Het is ook de makkelijkste manier om echt in contact met de locals te komen. Als deelnemer aan een Heilige Geestfeest kun je meer dan alleen meehuilen zoals ik. Op eerste pinksterdag (Domingo do Bodo) volg je simpelweg de families die in processie en onder fanfarebegeleiding met kroon naar de kerk trekken voor de kroning van hun koning. Een kleurig festijn waarop iedereen op zijn pinksterbest is gekleed. Dames gaan in verbazingwekkend blote jurken ter kerke naast kleine meisjes in bonbonachtige Heilige Communiejurken. Gelovigen laten op tafels flink wat cadeaus voor de kerk achter: van brood en koeken tot bloemen, wijn en hosties. Geen zin in zo’n mis? Dat hebben sommige Azorianen ook niet. Die wachten in het nabijgelegen café onder het genot van een biertje het einde ervan af. Na de mis trekt de stoet door naar de Heilige Geestkapel (império). De priester zegent het voedsel dat de broederschap van de Heilige Geest (irmandade) bijeen heeft gebracht. Van vlees tot wijn en het vermaarde zoete brood (massa sovada) dat typisch is voor deze gelegenheid.

Rode mijters
De dag erop is Dia da Pombinha (Dag van de Duif) of Azorendag. Het feestmaal van de eerste emperador van dat jaar vindt vaak (maar niet altijd) pas die dag plaats. Ons feestje op Santa Maria was inderdaad op tweede pinksterdag. Afhankelijk van de vrome belofte en de financiële draagkracht van een gelovige, kan hij ook samen met andere emperadores de maaltijd betalen. De ene koning neemt dan de vleeskoe voor zijn rekening, de andere koning de wijn of het brood. Niet zo’n raar idee. Ik had zelf gezien dat ruim tweeduizend personen kunnen komen aanschuiven. De helft van de eilandbevolking! Komt men alsnog geld tekort, zo vertelde Maria, dan bieden benefietfeestjes of inzamelingen onder de eilandbewoners soelaas.

Praktische helpers biedt de Heilige Geestbroederschap ook genoeg. Het bereiden van de traditionele vleessoep in het soephuis (copeira) dat elk dorp rijk is, kan zelfs het werk van speciale koks zijn, die al dagen van te voren aan de gang gaan. Weer anderen zorgen voor het uitserveren ervan en het uitdelen van brood. Razenddruk hebben al deze vrijwilligers het. Maria en ik hadden wel even in de rij moeten staan voor een lege tafel. De mannen en vrouwen in de keuken zaten er bij onze beurt al flink doorheen. “Ik doe dit nooit meer!”, verzuchtte een van de koks, terwijl hij bezweet nog vele soepkommen vulde. “Heus, volgend jaar staat hij er weer”, grinnikte Maria.

Wij hadden mazzel. Op ons Espírito Santo-feest, begeleidden speciale zingende muzikanten, foliões, de rituelen. Dat is niet overal meer zo. De foliões vormen een uitstervend ras op de Azoren. Zij en de organisatoren van de Heilige Geestfestiviteiten zijn veelal herkenbaar aan de bonte sjaals of capes om hun schouders of rode mijters op hun hoofd. Opvallend: priesters ontbreken grotendeels. Op de inleidende kroningsmissen, de processie naar de império en de zegening van voedsel na, gaan de festiviteiten wonderlijk genoeg geheel aan de kerk voorbij. Dat was in het verleden niet altijd tot genoegen van de geestelijken, die graag grip op het volk hielden.

Mocht je Pinksteren op de Azoren missen, geen nood! In de week na Pinksteren zijn de Heilige Geestmalen van andere emperadores aan de beurt. Op de Segundo Bodo, de zondag na Pinksteren, maar ook doordeweeks. Elke kapel heeft zijn vaste feestdagen. De feesten zijn daarmee niet klaar. Ze blijven zich weliswaar minder frequent, maar tot ver in de zomer herhalen. Vraag gerust ter plekke om de agenda. Omdat de festiviteiten draaien om delen, kun je als toerist op de meeste eilanden zonder uitnodiging aan tafel schuiven. Bem-vindo! Welkom!

Vuurwerkman

Hoor je op de Azoren een knal, dan kan dat van alles betekenen. Natuurlijk, er is mogelijk een konijnenjacht aan de gang. Maar waarschijnlijker is dat er een vuurwerkpijl de lucht inging bij de start of afronding van een ritueel of evenement. Zo gaat het ook rond het Espírito Santo-feest. Wat voorbeelden? Gelovigen zijn net klaar met het bidden van een rozenkrans in de aanloop naar Pinksteren. Of er is een processie tijdens de Heilige Geestfestiviteiten in gang gezet. Zo’n kleine explosie is dus vooral goed nieuws. Het werk van een speciale vuurwerkman die precies weet waar en wanneer hij lont en vuur paraat moet hebben.

Meer lokale hapjes

Tijdens het Heilige Geestfeest bieden de locals elkaar vaak ook in de straten, of vanuit met bloemen versierde ossenwagens, hapjes en koekjes aan. Dé kans voor bezoekers van buiten om nog meer van de plaatselijke keuken te proeven. Bijzonder is de alfenim, een zoetigheid in de vorm van een duif (de Heilige Geest), hand, voet of knie. De mensen geven de snoepwaren weg of leggen ze op het altaar in het império, dit afhankelijk van de klacht of wens die ze naar God hebben.

* De naam van de lokale reisbegeleider is om privacyredenen veranderd.

Deze blog verscheen eerder op de website van de voormalige Op Reis Winkel in Lisse.

Leestip:
Dominicus reisgids Azoren van de hand van Mariëtte, met veel oog voor bijzondere religieuze tradities op de eilanden.
________________________________________________________________________________________________________________
Deze blog bevat affiliate links.